Kalit soʻzlar: Epik syujet, motivlar tizimi, uvaysiylik, mavti ahmar, mavti ahdar, soqiy, may, jamoaviylik, anonimlik, ogʻzakilik,
anʼanaviylik, ommaviylik, variant va versiyaviylik.
Kirish. Umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, qadim
anʼanalarni tushunishga intilish, milliy madaniyatimiz qadrini
yanada oshirishda folklor (xalq ogʻzaki ijodi) ni oʻrganish
hozirgi kunda ham oʻzining ilmiy ahamiyatini yoʻqotgani
yoʻq. Xalq dostonlarida tasavvufning oʻrni haqida soʻz yuritar
ekanmiz,
dastavval,
ushbu
janr
boʻyicha
umumiy
maʼlumotlarni keltirib oʻtamiz. Dostonlar xalqning, millatning
qiyofasini oʻzida toʻlaqonli aks ettirib turuvchi koʻzgudir. Har
bir xalqning asrlar mobaynida bosib oʻtgan yoʻli, ijtimoiy-
siyosiy holati, zohiriy-botiniy gʻalabasi, madaniy mavqeyi
eposlari orqali namoyon boʻladi. Bu esa epik syujet, motivlar
tizimi, badiiy koʻlam, voqealar rivojida oʻz aksini topadi.
Nima uchun xalq dostonlarining zamiri turli eʼtiqodiy
qarashlar,
magiyalar,
mifologik
tasavvurlardan
iborat
deyishimiz kerak? Xalq dostonlarining asl mohiyatini
anglashimizda bunday tushunchalar bilan cheklanishimiz qay
darajada toʻgʻri va bir yoqlama yondashuvlar orqali asl
gʻoyaga qanday yetib boramiz? Xalq dostonlarining qadimiy
ildizlari maʼlum maʼnoda turli magiyalar, mifologik tasavvur
va tushunchalarga borib taqalishi ayni haqiqat. Bu esa asosiy
syujet tizimi, mazmun va mohiyat islomiyatdan ancha oldingi
tasavvurlar bilan bogʻliq ekanligini koʻrsatadi. Biroq xalq
dostonlarida tasavvuf chizgilari ham yoʻq emas. Chunonchi,
xalq
dostonlari
jamoaviylik,
anonimlik,
ogʻzakilik,
anʼanaviylik, ommaviylik, variant va versiyaviylik kabi oʻziga
xos xususiyatlarga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Ushbu
xususiyatlarni oʻzida jamlagan holda dostonlar avloddan
avlodga oʻtish jarayonida sayqallanadi, takomillashib boradi.
Ayni yuqorida keltirib oʻtilgan xususiyatlarga diqqat qaratilib,
epik syujet tahlilga tortilsa, haqiqatan ham xalq dostonlarida
tasavvufga doir bir qancha timsol va tushunchalar mavjud
ekanligi yanada konkretlashadi. Xalq dostonlarining epik
syujeti, motivlar tizimida turli eʼtiqodiy qarashlar, magiyalar,
mifologik tasavvurlardan tashqari tasavvuf taʼlimotiga oid
qarashlarning ham mavjud ekanligini tadqiq etish fundemantal
yondashuvni talab etadi.
Tasavvufni "tasfiya", yaʼni ruhni agʻyor - begonadan
tozalash, "huzu", yaʼni nafsni jilovlash, xokisorlikni
koʻrsatishdir[5],-deydilar. Tasavvufga daʼvat - haqiqatga
daʼvat. Zero, dunyoga kelishning asl muddaosi ham shu:
oʻzlikni anglash, oʻzlikni anglash orqali oʻzni tushunish, oʻzni
tushunish orqali Haqni topish, Haqni topish orqali Haqiqatga
erishish. Tasavvuf poklanish ilmi, unda bosh amal qalbni
poklash, ruhni poklash, nafs tarbiyasidir[5].