O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Key words: 
human factor in language, category of emotionality and emotionality, connotation, emotional lexicon.
 
 
Kirish.
So’nggi o’n yilliklar tilshunoslar “tildagi inson 
omili” nuqtai nazaridan antropotsentrik paradigmalarda olib 
borilayotgan ilmiy tadqiqiot ishlari tobora ortib bormoqda 
[Serebrennikov, 1988]. Tildagi inson omilining muhim 
tarkibiy qismlaridan biri inson nutq faoliyatining emotsional 
sohasidir. 
Insonning hissiy sohasi turli fanlar - falsafa, 
fiziologiya, psixologiya, jumladan, kognitiv lingvistika, 
tilshunoslik vakillarining diqqat markazidan joy olgan. 
So’zlovchining his-tuyg’ularini ifodalash va tinglovchining 
hissiyotlariga ta’sir o’tkazish borasida qo’llanilajak lisoniy 
vositalar tilshunoslar e’tiborini o’ziga tortadi. Ushbu 
tushunchalar "hissiylik kategoriyasi" [Shaxovskiy 1987, 
1995], "hissiy to’yinganlik" [Shmelev, 1973], "emotiv ma’no" 
[Novikov, 1982], "emotema" [Bolotov, 1981], "hissiy yuk" 
[Myagkova, 1986] kabilar tomonidan o’rganilgan. 
Tilshunoslikda "emotivlik kategoriyasi" atamasi aslida 
ikki xil, garchi o’zaro bog’liq bo’lsa-da, hodisani - ularning 
semantikasida emotsional komponentga ega bo’lgan til 
birliklarini va badiiy asarning emotsional fonini yaratishga 
qaratilgan matn kategoriyasi sifatida matn hissiyotini yashiradi 
va o’quvchiga hissiy ta’sir ko'rsatadi. 
Hissiyot kategoriyasi eng murakkab va eng ziddiyatli 
kategoriyalardan biri bo’lib, turli tadqiqotchilar tomonidan 
turlicha talqin qilinadi. Ko’rinib turibdiki, emotitivlikka 
yondashishdagi farqlar tilshunoslarning e’tibori qaysi 
materialga qaratilganligi bilan bog’liq.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. 
Shunday qilib, 
ba’zi tadqiqotchilar, jumladan, Bally, Volek, Shaxovskiy va 
boshqalarning diqqat markazida, avvalo, hissiy leksika turadi 
va bunday imkoniyat o’z semantikasida nominatsiya ob’ektiga 
hissiy munosabatni ko’rsatishga harakat qiladi. Boshqa 
olimlar, jumladan, Arnold, Bolotov, Maslova, Shakirova va 
boshqalar emotivlikni matnning o’ziga xos xususiyati sifatida 
ko’rib tahlil qilishva emotivlik kategoriyasi ta’sirida yuzaga 
keluvchi hissiy empatiya katta ahamiyatga ega deb 
hisoblaydilar.
 
Tadqiqotchilarning turlicha qarashlari tilshunoslikda 
emotitivlik kategoriyasining turli ta’riflarini paydo bo’lishiga 
olib keldi.
Shunday 
qilib, 
emotiv 
semantikaning 
taniqli 
tadqiqotchisi V.I. Shaxovskiy emotitivlikni “... til birliklari, 
ijtimoiy va individual hissiyotlar semantikasida aks ettirilgan 
psixika fakti sifatida emotsionallikni ifodalash uchun tilga xos 
semantik xususiyat deb ta’riflaydi [Shaxovskiy 1987, 24]. 
V.A. Maslova esa "hissiylik, birinchi navbatda, hissiy ta’sir 
ko’rsatishga qodir bo’lgan lisoniy vositalar to’plami sifatida 
matnning lingvistik xususiyati, ya’ni tinglovchida tegishli his-
tuyg’ularni uyg’otadi deb hisoblaydi [Maslova 1991, 180]. 
Ko’rinib turibdiki, hissiyotni boshqa fanlar, xususan, 
psixologiya va psixolingvistika yutuqlariga tayanmasdan 
o’rganish mumkin emas. Emotsionallik (psixologiya fanida 
qo’llaniladigan atama) va emotitivlik tushunchasini lingvistik 
kategoriya sifatida aniq ajratib ko’rsatish kerak. Bu fikr ilk bor 
1961 yilda Sh.Balli tomonidan taklif etilgan. Biroq, 
tilshunoslikda "Emotivlik" atamasi birinchi marta 1925 yilda 
B.A. Larin tomonidan qo’llanilgan [Larin, 1974].