O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz FILOLOGIYA 1/4/1 2023 - 247 -
leksika esa aslida emotsionaldir. Leksikaning his-tuyg'ularini
atash va tasvirlash maqomini inkor etib, V.I. Shaxovskiy
hissiy leksika korpusini cheklaydi va faqat his-tuyg’larni
bevosita ifodalovchi so’zlarni tan oladi [Shaxovskiy 1987, 88-
100]. Ushbu cheklov ba’zi tadqiqotchilar tomonidan turlicha
talqin qilingan. Shunday qilib, L.G. Babenko ruscha
emotsional leksikani o’rganar ekan, leksikaning barcha turlari
uchun hissiylik holatini tan oladi va bunday leksikani
emotsional deb ataydi [Babenko 1990, 4]. O.E. Filimonova
[Filimonova 2000, 227; 1999, 82; 2001, 1] tomonidan
hissiyotlarni nomlash atamalarini emotsional vositalarning
leksik fondidan olib tashlash fikri olg’a suriladi. Keyingi
o’rinlarda L.G.Babenko va O.E. Filimonova, his-tuyg’ularni
nomlaydigan, tavsiflovchi va ifodalovchi so’zlar to'plamini -
hissiy leksika deb atash lozimligini ta’kidlaydilar. Ta’riflovchi
leksika korpusida biz quyidagilarni ajratamiz: to’g’ridan-
to’g’ri va bilvosita (vositachi) emotsional leksika. His-
tuyg’ularning vositachi tavsifi og’zaki bo’lmagan xatti-
harakatlar orqali personajlarning hissiy holatini tavsiflashni
anglatadi.
Ko’plab xorijiy tilshunoslar emotivlikning semantik
kategoriyasini o’rganib, emotsional leksika tahlili bilan
chegaralanib, asosan individual emotsional leksemalarni
o’rganish bilan shug’ullanadilar. Shunday qilib, M. Bamberg
o’zining "Til, tushunchalar va his-tuyg’ular" asarida "qayg’u",
"g’azab" hissiy tushunchalari faoliyatining kognitiv va
kommunikativ tomonlarini batafsil ko’rib chiqadi [Bamberg
1997]. Ammo A. Vejbitskaya tomonidan mutlaqo boshqacha
yondashuv taklif etiladi, uning fikricha, his-tuyg’ular tilda
qanday kontseptsiyalanganligini o’rganish uchun o’ziga xos
his-tuyg’ularning nomlari bo’lmagan so’zlar kerak. Hissiy
tushunchalarni
aniqlash
uchun
oddiy
va
universal
tushunchalarning kichik to’plamidan foydalanish kifoya. Bu
to’plam quyidagi tushunchalarni o’z ichiga oladi:
"substantivlar" (
men, siz, nimadir, kimdir, odamlar );
“aniqlovchilar va miqdor bildiruvchilar” (
bu bir, bir xil, boshqa, bir, ikki, bir oz, ko’p, ko’p, oz, hammasi/barchasi );
"aqliy predikatlar" (
his qilish, xohlash, bilish, o’ylash, ko'rish, eshitish ); "harakat va hodisalar" (
ro’y beradi, sodir bo’ladi, mavjud, yashaydi ); "baholar" (
yaxshi, yomon ); "bo’shliqlar"
(
qaerda, yon, ichkarida, uzoqda, yaqinda, yuqorida / yuqorida, pastda / pastda ); "vaqt" (
qachon, keyin, oldin );
"taksonimiya
va