Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich

Qarz oluvchi haqida 
yolg‘on ma’lumotlar
Qarz oluvchi tashkilot haqidagi soxta ma’lumotlar, qoida tariqasida, o‘g‘rilik 
sodir etish maqsadida mavjud bo‘lmagan yoki maxsus tuzilgan kompaniya 
haqidagi ma’lumotlar bilan bog‘liq. Ushbu ma’lumotlar guruhiga tashkilot 
rahbari (yoki vakili) shaxsi to‘g‘risidagi yolg‘on ma’lumotlar kiradi
Kreditning haqiqiy 
maqsadlari haqida 
ma’lumotlarning 
yolg‘onligi
Bunda yolg‘on qarz oluvchining olingan kreditni real ishlab chiqarish yoki 
tijorat faoliyati uchun ishlatish niyati haqidagi haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan 
m’lumotlardan iborat bo‘lib, aybdor harakatlarining asl maqsadi avval boshdan 
bank mablag‘larini qaytarish niyatisiz noqonuniy olib qo‘yishdir.
Taxmin qilingan 
kelishuv predmeti 
va ta’minlash 
shartlarining 
nomuvofiqligi
Haqiqatga mos kelmaydigan ma’lumotlar sirasiga aybdor tomonidan kredit 
shartnomasida nazarda tutilgan qarzni to‘lashning ikkilamchi manbalari (garov 
predmeti va unga garovga qo‘yuvchining huquqlari, bank kafolati, kafilligi, 
sug‘urta shartnomasi mavjudligi va sug‘urta shartlari to‘g‘risida) mavjudligi 
haqidagi soxta ma’lumotlar kiradi.
1-rasm:
Firibgarlar tomonidan bankga taqdim etiladigan g‘arazli niyatlarda haqiqatga mos kelmaydigan 
ma’lumotlar turlari
Manba: muallif tomonidan tizimlashtirilgan.
Haqiqatga mos kelmaydigan ma’lumotlar sirasiga aybdor tomonidan kredit shartnomasida nazarda tutilgan 
qarzni to‘lashning ikkilamchi manbalari (garov predmeti va unga garovga qo‘yuvchining huquqlari, bank kafo-
lati, kafilligi, sug‘urta shartnomasi mavjudligi va sug‘urta shartlari to‘g‘risida) mavjudligi haqidagi soxta ma’lu-
motlar kiradi.

---

259
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
2023-yil, iyul.
№
7-son.
T
ARA
QQIY
O
T
ПР
ОГРЕС
С
PR
OGRESS
Niqoblash harakatlarining asosiy maqsadi jinoyatchining sodir etgan jinoyati uchun javobgarlikdan qochish 
istagi. Shu bilan birga, firibgarlikda niqoblash harakatlarning katta qismi jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish bosqichi-
da amalga oshiriladi.
Bu holatda firibgarlarning aniq maqsadlari: tergovni noto‘g‘ri yo‘lga yo‘naltirish (chalg‘itish); jinoyatchini 
o‘z vaqtida aniqlashga imkon bermaslik yoki jarayonni murakkablashtirish; aybdorning kredit shartnomasini 
tuzishda ishtirok etganligi va jinoyat joyida bo‘lganligi faktini yashirish (pasporti o‘g‘irlangani haqida ariza ber-
ish); bank pullarini qo‘lga kiritganining asl sabablarini yashirish (jinoiy-huquqiy tajovuzni fuqarolik-huquqiy nizo 
shakliga o‘tkazish (maskirovkalash) imkoniyati).
Kelajakdagi qarz oluvchi haqidagi ma’lumotlarning ishonchli chiqishi hamda kredit ajratuvchi bankda is-
honchli qarz oluvchi taassurot uyg‘otish uchun firibgarlar soxta firmalar tuzadilar, quyidagi hujjatlarni sotib oladi-
lar yoki o‘zlari tayyorlaydilar: firmaning huquqiy layoqati va salohiyatiga hamda go‘yoki uning ijobiy obro‘si 
haqida; firma rahbarining shaxsi to‘g‘risida (vakillari), ularda kredit olish uchun tegishli vakolat bor yoki yo‘qligi 
to‘g‘risida; qarz oluvchi firmaning moliyaviy imkoniyatlari (qarzni to‘lash uchun mablag‘ ishlab topish qobiliyati, 
shaxsiy kapitaliga kiritilgan investitsiyalar miqdori) haqida guvohlik beruvchi hujjatlar. 
Ko‘pincha, jinoyat sodir etishga tayyorgarlik jarayonida firibgar IIB xodimiga o‘z pasportini yo‘qotganligi 
to‘g‘risida ariza bilan murojaat qiladi. Yo‘qolgan pasport yordamida bitim tuzish firibgarga keyinchalik unda 
ishtirok etishni rad etish va shu asosda majburiyatlarni bajarishdan bosh tortish imkonini beradi.
Bankka kelajakdagi kreditning asl maqsadlari to‘g‘risida yolg‘on ma’lumot berishdan oldin soxta biznes-
loyi halar va rejalar, qalbaki shartnomalar tayyorlanadi. Ularning so‘nggisidan foydalanish ko‘lami bilvosita birja 
tahlilchilarining ma’lumotlari bo‘yicha baholanishi mumkin.
Bankni taklif etilayotgan bitimni ta’minlash shartlari to‘g‘risida chalg‘itish uchun kreditni ta’minlash bo‘yicha 
soxta hujjatlar – kredit shartnomasida nazarda tutilgan qarzni to‘lashning ikkilamchi manbalari to‘g‘risida (garov 
predmeti va garovga oluvchining unga bo‘lgan huquqlari to‘g‘risida, bank kafolati, kafilligi to‘g‘risida, sug‘urta 
shartnomasining mavjudligi va sug‘urta shartlari to‘g‘risida) hujjatlar tayyorlanadi.
Firibgarlarning tayyorgarlik harakatlari sirasiga amalda mavjud bo‘lgan ko‘chmas mulk uchun soxta hujjat-
lar tayyorlash holatlarini ham kiritish kerak (uni ro‘yxatdan o‘tkazishning soxta yozuvlari bilan garov shartnoma-
si; soxta bank kafolati, soxta kafillik, soxta sug‘urta guvohnomasi).
Firibgarlikni sodir etish (tayyorlash va niqoblash) usuli ushbu jinoyatning moddiy va mukammal izlarida 
namoyon bo‘ladi.
Kriminalistikada jinoyat izlari odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi, ular quyidagilardan iborat: 
1) izlar – o‘g‘irlik sodir etish (va tayyorlash) belgilari;
2) izlar – o‘g‘irlikni niqoblash belgilari;
3) izlar – o‘g‘irlangan narsadan foydalanish belgilari.
Izlarni shakllantirish mexanizmi firibgarlikni sodir etish usuli bilan oldindan belgilanadi. Ushbu jinoyatni 
tayyorlash, sodir etish va niqoblash tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan kredit shartnomasini tuzish bilan 
“bog‘langan”. Bank tomonidan yuritiladigan “kredit ishi” hujjatlari ushbu toifadagi holatlar bo‘yicha daliliy ma’lu-
motlarning eng qimmatli manbalari hisoblanadi. Ular qatoriga quyidagi hujjatlar kiradi: kredit olish uchun ariza; 
tashkilot haqida batafsil ma’lumot ko‘rsatilgan holda qarz oluvchining so‘rovnomasi; qarz oluvchining bosh 
direktori va bosh buxgalteri to‘g‘risidagi ma’lumotlar (va ularning pasportlarining nusxalari); ularning imzolari 
namunalari va muhrlari bosma izi; qarz oluvchi tashkilot ustavining nusxasi; shartnoma predmeti, kredit olish 
maqsadi, kreditni ta’minlash manbalari ko‘rsatilgan kredit shartnomasi; qarz oluvchi tomonidan qarz olishni 
talab qiladigan savdo yoki boshqa operatsiya loyihasiga tushuntirish xati. Tushuntirish xatiga quyidagilar ilova 
qilinadi: qarz oluvchining buxgalterlik balansi; kredit shartnomasi tuzish vaqtida foyda va zarar to‘g‘risida hi-
sobot; qarz oluvchining debitor va kreditor qarzlari rasshifrovkasi; garov shartnomasi; qarz oluvchining bosh-
qa banklarda ochilgan hisob raqamlari to‘g‘risida ma’lumotnoma; hisobraqamlar bo‘yicha boshqa banklardan 
ko‘chirma.
Ushbu hujjatlarning aksariyatida firibgarlikni nafaqat sodir etish usuli, balki unga tayyorgarlik ko‘rish va 
niqoblash usullari haqida ham ma’lumotlar mavjud. Bunda, barcha uch turdagi ma’lumotlar muhim ahamiyat 
kasb etadi: dastlab gumon qilinuvchilar doirasini, ular tomonidan soxta hujjatlarni tayyorlashda foydalanilgan 
texnik va boshqa vositalarni aniqlash, so‘ngra jinoiy harakatlarni sodir etishda aybdorlarni fosh qilishda yordam 
beradi. 
Qarorlar qabul qilish va kredit mablag‘larini berish tartibini soddalashtirishga qaratilgan jinoyat sodir etish 
holatini qasddan o‘zgartirish jinoyatchi tomonidan maxsus yaratilgan vaziyatlarga kiradi (masalan, ushbu maq-
sadlar uchun mas’ul shaxslar bilan rasmiy bo‘lmagan munosabatlarni o‘rnatish, mazkur shaxslarning kredit ber-
ishga shaxsiy manfaatdorligi sharoitini yuzaga keltirish, kreditni rasmiylashtirish va berish bilan bog‘liq shaxs-
larning ish jarayonida asabiylashish va shoshqaloqlikni keltirib chiqaradigan vaziyatlarni uyushtirish).

---

T
ARA
QQIY
O
T
ПР
ОГРЕС
С
PR
OGRESS
260
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
2023-yil, iyul.
№
7-son.
Bank kredit mablag‘larini firibgarlik yo‘li bilan o‘g‘irlash ishtirokchilari ikkita asosiy guruhga bo‘linadi. Birin-
chi guruhga bank xodimlari bilan aloqasi bo‘lmagan shaxslar, ikkinchi guruhga – o‘g‘irlikda ishtirok etadigan 
bank xodimlari kiradi.
O‘z navbatida, birinchi guruh qarz oluvchi soxta kompaniyalarni tuzish, qalbaki hujjatlarni tayyorlash, kredit 
shartnomasini rasmiylashtirish, kredit mablag‘larini olish va naqdlashtirish bo‘yicha o‘zaro majburiyatlar taq-
simlangan shaxslardan iborat bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ba’zi hollarda firibgarlar tomonidan o‘z hisobva-
rag‘iga olingan naqd pulni yechib olish uchun bankka yuborilgan shaxslar jinoiy guruhlarning a’zosi bo‘lmagan 
va operatsiyaning asl mohiyati to‘g‘risida tasavvurga ham ega bo‘lmagan.
Ikkinchi guruhga bank xodimlari orasidan firibgarlarning sheriklari bo‘lgan quyidagi shaxslar kirishi mumkin: 
boshqaruv qarorlarini qabul qiladigan shaxslar; kredit shartnomasini rasmiylashtirishda ishtirok etadigan shaxs-
lar; kredit berish to‘g‘risidagi qarorni axborot va huquqiy qo‘llab-quvvatlash bilan shug‘ullanadigan shaxslar.
Bankning ushbu xodimlari firibgarlar manfaati uchun bankning kredit siyosatiga mos kelmaydigan yoki 
o‘zlarining rasmiy vakolatlari doirasiga kirmaydigan qarorlar qabul qilishlari mumkin. Ular kredit shartnomasini 
tuzishning belgilangan shakli va tartibidan chetga chiqishga yo‘l qo‘yishi mumkin. Qarz oluvchi tashkilot va 
uning vakili bilan bog‘liq ma’lumotlarni tekshirish tartibi, kredit olish maqsadlari va uni ta’minlash manbalari 
to‘g‘risidagi talablar buzilishi mumkin.
4 . X U L O S A VA TA K L I F L A R
Jahonda vujudga kelgan hozirgi vaziyat xavfsizlik tizimlarining turli darajalari bilan belgilanadigan vazifalard-
agi farq bilan izohlanadi. Ulardan birida (makro darajada) huquqni muhofaza qilish organlari ko‘plab noma’lum 
obyektlarning xavfsizligini ta’minlash vazifasini hal qilishadi. Uni amalga oshirish jarayonida jinoyatchilik ning ol-
dini olish muammolari ularni aniqlash va bostirish muammolariga obyektiv ravishda o‘z o‘rnini beradi. Ko‘rsatib 
o‘tilgan obyektlarga tajovuz qilingan jinoyatlarni aniqlamasdan turib, ularning sodir etilishiga olib kelgan sabab-
lar va shartlarni aniqlab bo‘lmaydi. O‘z-o‘zidan tegishli himoya choralarini amalga oshirish ham mumkin emas.
Yana bir daraja – o‘z xavfsizligini ta’minlaydigan alohida obyekt darajasi, makro darajada olingan kriminal-
istika ma’lumotlari asosida jinoyatchilikning oldini olish choralarini qo‘llashni afzal va ustuvor qiladi. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, firibgarlik yo‘li bilan kredit mablag‘larini o‘g‘irlashga tayyorgarlik ko‘rish, 
uni sodir etish va niqoblash u bilan bog‘liq boshqa bir qator jinoyatlarni ham qilishni nazarda tutadi. Jumladan: 
soxta tadbirkorlik, ya’ni tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish niyati bo‘lmagan va faqatgina kredit olishni maq-
sad qilgan tijorat tashkilotini tashkil etish; kredit arizasiga ilova qilinadigan qalbaki hujjatlarni tayyorlash maq-
sadida rasmiy hujjatlar, shtamplar yoki muhrlarni o‘g‘irlash, shuningdek, jinoiy rejani amalga oshirish uchun 
fuqaroning pasport yoki boshqa muhim shaxsiy hujjatini o‘g‘irlash.
Bundan tashqari, agar bank xodimlari firibgarlikka aloqador bo‘lsa, ushbu jinoyat vakolatni suiiste’mol qilish 
va tijorat poraxo‘rligi kabi tijorat va boshqa tashkilotlarda xizmat manfaatlariga qarshi jinoyatlar bilan bog‘liq 
bo‘lishi mumkin.
Kredit olishda firibgarlik yo‘li bilan sodir etiladigan o‘g‘irliklarning kriminalistik oldini olish choralari. Kredit 
olishdagi firibgarliklarning oldini olish uchun bankning xavfsizlik xizmati eng kamida quyidagi harakatlarni amal-
ga oshirishi kerak.
1. Shartnoma loyihasida nazarda tutilgan miqdorda va shartlarda tashkilotning kredit shartnomasini tuzish 
huquqini tasdiqlovchi ma’lumotlar va hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish. Shuningdek, tashkilot rahbari 
yoki vakilining shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarining haqiqiyligini, ularda kredit olish uchun tegishli vako-
lat bor yoki yo‘qligini, ishonchnomaning to‘g‘ri rasmiylashtirilgani va hokazolarni tekshirish kerak. O‘ta 
zarur hollarda, taqdim etilgan pasport va ishonchnomadan nusxa olish, ishonchnomani vakolatli shax-
sning tasdiqlangan fotosurati bilan birga qabul qilish foydadan holi bo‘lmaydi. 
2. Ustav hujjatlarini, soliq organlarining ma’lumotlarini va boshqalarni o‘rganish orqali qarz oluvchi tash-
kilotning haqiqatda mavjudligini tasdiqlovchi ma’lumotlarni olish. Kredit olish uchun tuzilayotgan bi-
tim qonun hujjatlariga va qarz oluvchining ustav hujjatlariga mos kelishini aniqlash. Bunday tekshirish 
harakatlarini amalga oshirishda faqat hujjatlarni o‘rganish bilan cheklanib qolmaslik maqsadga mu-
vofiqdir. Qarz oluvchi tashkilotning haqiqatda mavjudligi to‘g‘risidagi qo‘shimcha ma’lumotlar firmaning 
doimiy ishlab chiqarish va saqlash joylari, shuningdek, firmada mavjud bo‘lgan tovarlar yoki mahsulotlar 
hajmi to‘g‘risidagi ma’lumotlarga oydinlik kiritadi.
3. Qarz oluvchining qarzni uzish va kreditni to‘lash uchun mablag‘ topish qobiliyatini aniqlash. Shu maq-
sadda firmaning qancha vaqtdan buyon tovarlar va xizmatlar bozorida ishtirok etishi, ijobiy iqtisodiy 
ko‘rsatkichlarning mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar tahlil qilinadi. Kredit tarixi (qarz oluvchi boshqa 
kredit tashkilotlaridan kredit olganmi, ularni olishda qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaganmi; kredit si-

---

261
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
2023-yil, iyul.
№
7-son.
T
ARA
QQIY
O
T
ПР
ОГРЕС
С
PR
OGRESS
fatida olingan pul qanday ishlatilgan; bankka pulni qaytarish bilan bog‘liq muammolar bo‘lganmi yoki 
yo‘qmi hamda ishbilarmonlar davrasida sheriklari (kontragentlar, kreditorlar, banklar) orasidagi nufuzi 
o‘rganiladi
4. Qarz oluvchining kredit olinayotgan loyihaga kiritayotgan shaxsiy kapitalining yetarliligini tekshirish. 
Ushbu ko‘rsatkichlar balanslar, kassa hisob-kitob hujjatlari va boshqa birlamchi buxgalteriya hujjatlari 
bilan baholanishi mumkin. Qarz oluvchida yetarli miqdordagi tovarlar yoki mahsulotlarning mavjudligi 
uning niyatlari to‘g‘riligining tegishli tasdig‘i hisoblanadi. 
5. Qarzni to‘lashning ikkilamchi manbalari (garov shartnomasi, kafolat, kafillik, sug‘urta guvohnomasi) 
to‘g‘risidagi hujjatlarning haqiqiyligini to‘liq huquqiy va faktik baholashdan o‘tkazish. Xususan, ularning 
fuqarolik qonunchiligi normalariga aniq mos kelishini, moddiy va intellektual qalbakilashtirishning ehti-
moliy belgilari mavjudligini tekshirish. Kafolat xati, sug‘urta guvohnomasi va shu kabilarni berish fakti 
kafilning tegishli hujjatlarida aks ettirilganiga aniqlik kiriting. Bunda, shuni yodda tutish kerakki, ayrim 
insofsiz tijorat banklari o‘zlari bergan kafolatlarni soxta deb e’lon qilgan holatlar ham uchragan.
6. So‘ralayotgan kreditning maqsadlari bo‘yicha aniq javoblarni, shuningdek, ishlab chiqarilgan paytdan 
boshlab sotish joyiga yetkazib berishgacha bo‘lgan butun texnologik zanjir bo‘ylab taklif etilayotgan 
shartnomaning mazmuni va mexanizmini ochib beradigan; potensial qarz oluvchining istiqbolli kon-
tragentlari faoliyati xususiyati to‘g‘risidagi; kontragentlar tomonidan qarz oluvchiga kutilayotgan no-
menklatura va sifatdagi tovarlarni belgilangan muddatda yetkazib berish, foydalaniladigan transport 
birliklarining turi va soni, tovarlar (xomashyo)ni yetkazib berishga tegishli shartnomalarning mavjudligi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish. 
7. Kredit shartnomasi tuzilgandan so‘ng, kreditni to‘lashga to‘sqinlik qilishi mumkin bo‘lgan holatlarni o‘z 
vaqtida aniqlash uchun uning bajarilishini nazorat qilish. Bunday holatlar yuzaga kelganda, uning salbiy 
oqibatlari zararini kamaytirish choralarini ko‘rish.