O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

5. Nutq tushunarli bo’lsin.
Og’zaki nutq eshituvchiga, yozma 
nutq esa uni o’quvchiga tushunarli bo’lishi zarur. So’zlovchi yoki yozuvchi nutqini 
eshituvchining yoki o’quvchining imkoniyatini, qiziqishini hisobga olgan holda 
tuzsa, uni hamma birdek, hech qiyinchiliksiz tushunadi. 
6. 
Nutq 
ifodali 
bo’lsin.
Agar 
nutq 
ifodali, 
yaoni 
jonli, 
chiroyli, ishontiradigan bo’lsa, eshituvchiga yoki o’quvchiga ta`sir etadi. Og’zaki
nutq eshituvchiga intonatsiya orqali ta`sir etsa, og’zaki nutq ham, yozma nutq ham 
tinglovchi va o’quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan so’zlar, 
ularning emotsionalligi, tuzilgan jumla, iboralar yordamida ta`sir etadi. Nutqning 
tushunarli va ifodali bo’lishi har qanday shevaga xos va ortiqcha so’zlardan sof 
bo’lishini taqozo etadi. 
7. Nutq to’g’ri bo’lsin.
Maktab uchun nutqning adabiy til meoyorlariga mos 
va to’g’ri bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Yozma nutq grammatika, imlo va 
punktuatsiya jihatidan, og’zaki nutq esa orfoepik jihatdan to’g’ri tuzilishi talab 
etiladi. Nutqning to’g’ri bo’lishi uchun so’z tanlash va nutq logikasi katta 
ahamiyatga ega. 
Yuqorida sanab o’tilgan talablar o’zaro bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, 
maktab ishlari tizimida kompleks ravishda amalga oshiriladi. 
Nutq − o’quvchilar tafakkurini o’stirishning
muhim vositasi 

---

582 
Nutq inson faoliyatining bir turi sifatida til vositalaridan foydalangan holda 
fikrni ifodalashdir. Til, tafakkur va nutq o’zaro bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, 
odam o’ylayotganda fikrini so’zlar, jumlalar vositasida ichki nutqda ifoda etadi. 
Nutq fikrni bayon etish vositasi bo’libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir. 
Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o’stirish sharti esa fikrni 
boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat tizimini egallash asosidagina nutqni 
muvaffaqiyatli o’stirish mumkin. SHuning uchun o’quvchilar nutqini o’stirishda 
materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga tegishlisini tanlash, joylashtirish 
va mantiqiy fikrlashga yo’naltiradigan ish turlariga katta ahamiyat beriladi. 
Ona tili darsliklari o’quvchilarning aqliy, xususan, mantiqiy tafakkurining 
rivojlanishida boy materialga ega. Til va tafakkur chambarchas bog’liq bo’lib, tilsiz 
inson fikrlay olmaydi. Tafakkursiz tilning bo’lishi mumkin emas.
O’quvchining nutqiy qobiliyatini o’stirishdan oldin uning fikrlash qobiliyatini 
o’stirish talab qilinadi. Negaki nutqni tafakkurdan ajratib rivojlantirish mumkin 
emas.
 
Hayotdagi narsa-predmetlarning nomi va ular haqida fikr bildirish uchun o’sha 
narsa-predmet anglanadi va unga munosabat bildiriladi. O’qituvchi nutq ustida 
ishlash bilan bir vaqtning o’zida o’quvchilarning tafakkuri ustida ishlaydi, ularda 
tushunarli, aniq, izchil va asoslangan fikrlashni tarbiyalaydi.
Ona tili darslarida grammatik va orfografik tushunchalarni egallash jarayonida 
muayyan fikrlash faoliyatining yuz berishi bevosita mantiqiy tafakkur tarbiyasi bilan 
chambarchas bog’liqdir. 
Mantiqiy fikrlashning asosiy usullarini ona tili ta’limida grammatik 
tushunchalarni egallash usuli sifatida qo’llash mumkin. Grammatik tushuncha va 
qoidalarni mantiqning analiz va sintez, umumlashtirish, hodisaning o’xshash va 
farqli xususiyatlarini aniqlash va taqqoslash, tasniflash va sistemalashtirish 
usullaridan foydalanmasdan anglab va egallab bo’lmaydi.
Tafakkur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina, 
muvaffaqiyatli o’sadi. Tushuncha so’zlar yoki so’z birikmalari bilan ifodalanadi, 
shunday ekan, u til vositasi bo’lgan so’zda muhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi 

---

583 
tushuncha ifodalaydigan so’z (so’z birikmasi)ni bilsagina, shu tushunchaga 
asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo’ladi. 
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi. «Nutq 
tafakkur bilan chambarchas bog’langandir. Nutq bo’lmasa, tafakkur ham bo’lmaydi, 
til materiali bo’lmasa, fikrni ifodalab berib bo’lmaydi»
43
. 
Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy 
bo’lishini ta`minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug’at tarkibini, 
grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o’stirish 
uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, dalillar, har xil axborotlar tafakkurning 
ham, nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o’rganishning muhim 
vositasi bo’lib xizmat qiladi. Nutqdan o’quvchi fikriy rivojining asosiy 
o’lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O’quvchining barcha o’quv 
predmetlaridan materialni o’zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanish haqida fikr 
yuritganda, u yoki bu mavzuni o’quvchi o’z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, 
qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobidA.qanday bayon eta olishiga qaraladi. 
SHunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo’lmaydi, nutq tafakkur asosida 
rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, 
nutqning o’sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi, takomillashtiradi.