O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

 
O’QUVCHILAR NUTQINI O’STIRISH TIZIMIDA
SINTAKTIK ISHLAR 
So’z birikmasi ustida ishlash 
Tilda leksik (so’z), sintaktik (so’z birikmasi va gap) va bog’lanishli nutq 
saviyalari ajratiladi. SHu mazmunda so’z birikmasiga leksik saviyadan sintaktik 
saviyaga o’tish halqasi sifatida qaraladi. 
So’z birikmasi leksik-grammatik birlik bo’lib, tugallangan fikr ifodalamaydi 
va bu bilan gapdan farqlanadi. So’z birikmasi nutqda gap ichida ishlatiladi. 
Bolalarga so’z birikmasini o’rgatish fikr elementi ustida ishlash hisoblanadi 
(Fomicheva G. A.)
. Boshlang’ich sinflarda so’z birikmasi ustida ishlashda quyidagi 
mashq turlaridan foydalaniladi: 
1. Bosh so’zdan ergash so’zga so’roq berish, so’zlarning o’zaro 
bog’lanishini aniqlash.
Masalan, 
Anvarjon yaxshi o’qiydi.
Kim
(o’qiydi)? − 
Anvarjon
. (Anvarjon) 
nima qiladi?
− 
o’qiydi
.
Qanday
(o’qiydi)? − 
yaxshi.
Yaxshi 
o’qiydi
− so’z birikmasi. 
2. Gapda so’zlarning o’zaro bog’lanishini chizmada ko’rsatish.
Bu 
o’quvchilarni asta-sekin murakkab qurilmalarni tuzishga o’rgatadi. Masalan: 
Terimchi
terdi 
gullar ochildi 
paxtani mashinada 
har xil Gulzorda 
Terimchi paxtani mashinada terdi. Gulzorda har xil gullar ochildi. 

---

614 
3. Matnda uchragan so’z birikmasining ma`nosini tushuntirish.

4. Matnda yoki faoliyat jarayonida uchragan yangi so’z bilan so’z birikmasi 
tuzish.
Mashqning bu turi so’zning ma`nosini chuqur tushunishga va undan o’z 
nutqida foydalanishga yordam beradi. 
5. So’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda so’z birikmasi tuzdirish. 
Ot so’z turkumi o’tilganda, ot va sifat bilan 
(jonajon Vatanim)
, ot va boshqa ot bilan 
(maktab bog’i)
; fe’l o’tilganda, ot va fe’l bilan 
(kinoga bordi, maktabda bo’ldi, 
uydan keldi, kitobni o’qidi)
so’z birikmalari tuzdiriladi. 
So’z birikmasi tuzishda yo’l qo’yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib 
keladi, shuning uchun uning oldini olish kerak.
Masalan: