O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Yozuv haqida ma`lumot 
Yozuv – biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig’indisi. Yozuv 
tushunchasi tilning tovush elementlari (so’z, bo’g’in, tovush)ni ifodalovchi 
belgilarnigina emas, balki piktgrafiya, ideografiya shakllarini ham o’z ichiga oladi. 
Bular aloqa qilish belgilari yig’indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira 
yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo’yilgan. 
Urug‘chilik tuzimi davrida dastlab surat yozuvi paydo bo’ldi. Kishilik jamiyati 
kichik va tarqoq oila - urug’lardan tashkil topgan darvda kishilar bir-birlari bilan 
faqat og’zaki nutq yordamida fikr almashgan. Yirik urug’ va qabila jamoalarining 
tarkib topishi bilan og’zaki nutqni uzoqqa yetkazish va uni zamon bilan 
mustahkamlash ehtiyoji tug’iladi. 
Insoniyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bolgan. Boshida yozuv bilan 
bir qatorda grafik shaklga ega bolmagan usullar ham qo’llanilgan (mis, iplarni tugib 
qo’yish). Bunday belgilar ibtidoiy odamlar hayotida qo’llanilgan. Bu yozuvning 
qoldiqlari hozir ham urug’-qabilalarining tamg’alari, shimoliy indeyeslarning 
chig’anoq marjonlari, biror ijtimoiy tabaqaning xususiy mulkini ifodalovchi belgilar 
va boshqa shakllarda mavjud. 
Yozuv zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega. 
Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor,internet) natijasida undagi 
ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham 
ogzaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda 
ko’p yodgorliklar yozuvning paydo bo’lishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish 
imkonini berdi. Fanning bu yutug‘i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil bir 
bo’limi sifatida ajratishga olib keldi. 
1. Turli tipdagi Misr iyerogliflari.
«Iyeroglif» so`zi yunoncha so`zdan olingan 
bo`lib, «muqaddas yozuv» degan ma'noni anglatadi. Bu tur yozuvi XIX-asrning 20-
yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o’qilgan, XIX-asrning 70-90 yillarida 
Evans o’qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o’qigan Kipr surat yozuvlari 
ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi. 

---

121 
2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda qadimda 
yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon, elom, xala, 
xet-kappodokiya, fars tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XIX-asr boshlarida 
deshifrovka qilina boshlanib, XX-asrning 10-yillarida tugallandi. 
3. Somiy xalqlarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf yozuvining eng 
qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy yodgorliklari XIX-
asring 60-70-yillarida va XX-asrning 20-ylllarida topilgan). Janubiy arab, oramey 
yozuvlari (qadimgi namunalari XIX-asrning 60-70 yillarida topilgan). Ko’pchilik 
mutaxassislarning fikricha, qadimgi uyg’ur va urxun-enesey yozuvlari ham aslida 
oramey yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni XIX asrning 90-yillarida tilshunos 
olimlari V.Tomsen va V.Radlov deshifrovka qilganlar. 
4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida varianti va 
boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan. Bu yozuvlar XVIII 
asrdayoq ilm axliga ma’lum bo’ladi va ularning grammatik jihatdan o’rganilishi 
XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik fanining rivojiga katta yordam ko’rsatdi. 
Yozuvning eng qadimgi shakli piktografiyadir. Bu yozuv asosan Amerika 
indeeslarida aloqa quroli sifatida qo’llanilgan. Chunki ularning til xususiyatlari 
shunga mos edi. Bu yozuv qadimiy bo’lgani uchun unda ideografik yozuv bilan bir 
qatorda piktografiyaning ham ayrim elementlari bor. Masalan, toshbaqaning rasmi 
quruqlik tushunchasini ifodalagan, ya’ni shartli belgi vazifasini o’tagan. Chunki 
quruqlik tushunchasini yozuvda ideografiya bilan berish qiyin edi. 
Hayotiy ehtiyoj bora-bora yozuvni soddalashtirdi va tasvirlangan predmet bilan 
yozuv shakli o’rtasidagi o’xshashlik yo’qoldi, belgi so’zning simvoli bo’lib qoldi. 
Bu xitoy, misr, shumer, vavilon va xett yozuvlariga xos xususiyatdir. 
Papirus yozish uchun maxsus tayoqcha va bo’yoqning kashf etilishi yozuvni 
takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug’dirdi. Hozir yer yuzida quyidagi 
besh yozuv asosida tuzilgan yozuv sistemalari tarqalgan. 
1) Latin yozuvi (dunyo axolisining 30% ga yaqini foydalanadi); 2) fonetik arab 
yozuvi (10% ga); 3) Slavyan-kirill yozuvi (10% ga yaqini); 4) grafik-xitoy yozuvi 
(25% ga yaqin); 5) bo’g’inli xind yozuvi (20% ga yaqini) qolgan boshqa yozuv 

---

122 
sistemalari (yunon, yaxudiy, efiopiya, gruzin, arman yozuvlari va bulardan dunyo 
axolisining 5% ga yaqini foydalanadi.