A. T. G 'o fu ro V, S. S. F a y z u lla y e V, A. K. R a X im o V, B. Z o X id o V a, F. I. M a tk a r im o V

Savollar:
1. Antropologiya atamasining m a’nosini tushuntiring.
2. Antropologiya fanining maqsad va vazifalari nirnalardan 
iborat?
14

---

3. Antropologiyaning rivojlanish bosqichlari gapiring.
4. Antropologiya qaysi fanlar bilan uzviy aloqada?
5. 0 ‘zbekistonning qaysi hududlaridan qadimgi odamlarning 
qazilma qoldiqlari topilgan?
Testlar:
1. Antropologiya so‘z i ... degan m a’noni anglatadi?
A) odamning kelib chiqishi
B) odam haqidagi fan
C) ijtimoiy ong
D) odamning rivojlanishi
2. Antropologiya atamasidan dastlab eramizdan oldin
qaysi olim foydalangan?
A) Geraklit
B) Aristotel
C) Anaksiman
D) Teofrast
3. Aristotel antropologiya atamasi asosida ... tushungan.
A) odamning ruhiy tabiatini
B) odamning aqliy rivojlanishini
C) odamning jismoniy rivojlanishini
D) odamning kelib chiqishini
4. Odamning jismoniy tuzilishi bilan aloqador ravishda
antropologiya afzalliklari atamasini dastlab 1501-yil tabiat-
shunos olim ... o‘z asarida ishlatgan.
A) Magnus Xundt
B) E.Kalet
C) Empedokl
D) Sokrat
15

---

5. 
Qaysi davlat olimlari antropologiya fanini biologiya
fanlari tizimiga kiritishadi.
A) AQSh
B) Buyuk Britaniya
C) Rossiya
D) Germaniya
16

---

I BO ‘LIM. XUSUSIY MORFOLOGIYA
Odam tanasining tuzilishi
Tayanch tushunchalar va biliralar: 
ten tuzilishi, sochlar, 
ularning reduksiyasi, kaft, tovondagi egatchalar, papilyar chiziqlar, 
teri rangi, odam tanasining bo‘yi va og‘irligi, yoshga qarab 
bo'yining o‘sishi.
Odam tanasi teri bilan qoplangan. Katta odam terisining 
umumiy sathi 1,5-2 m2 ga teng. Teri ikki qismdan: tashqi epite- 
liy qavat - epidermis va ostki biriktiruvchi to ‘qimalardan tashkil 
topgan. Teri himoya, moddalar almashinuvi - ayirish, gaz ahna- 
shinish, sezish, haroratni saqlash funksiya-larini boshqaradi.
I erida yog‘, ter bezlari mavjud bo Tib, 1 sm3 terida 40 ta ter bezlari 
joylashadi, Jinsiy yetilish davrida odamning qoTtiq osti, jinsiy 
organlari yuzasida hid ajratuvchi bezlar ham taraqqiy qiiadi. 
Mazkur bezlar hayvonlaming hid orqali bir-biriga jalb qiladigan 
bezning qoldigvi hisoblanadi. M a’lumki, terida soch bo Tib uning 
o'zagi-piyozi chin teri xaltachalarida joylashgan. Odamda uch xil 
Moch shakllari uchraydi: tekis, toTqinsimon (qo4ng‘iroq), jingalak
I I -i'asm) [20].
l-ra sm . B oshdagi soch sb a k ila ri: 1-3 - tekis; 2 -6 - (o‘lqinsim on; 7-9 
jin g a ia k (Ya.Ya. Roginskiy, M.G. Levin m a ’lu m o tlari asosida).
Odamdagi soch qatlami ham uch guruhga boTingan bo‘]ib, 
birlamchi soch qatlami xomilaning to ‘rt oyligida rivojl^nadi: B ola
17

---

tu g ‘ilishi oldidan mayin sochlar to ‘kilib, uning o'm ig a ikkilamchi 
soch qatlami taraqqiy qiladi. Boshdagi sochlar, qoshlar, kipriklar 
badandagi yunglar ikkilamchi soch qatlamiga kiradi. Uehlamchi 
soch qatlami deganda, erkaklardagi soqol, mo'ylov, jinsiy organlar 
yuzasida, qo'ltiq ostida paydo bo ‘lgan yunglam i tushunish kerak.
Odam tanasidagi sochlarga o ‘xshash yunglar maymunlarning 
har xil turlarida ham uchraydi. Jinsiy organlar, qo‘ltiq osti, teri 
yuzasida g ‘ayri tabiiy sochlar uchraydi. Q o'ltiq ostidagi sochlar 
tutami ba’zi shimpanzelarda, soqol esa tor burunlilarda qisman 
keng burunli maymunlarda kuzatiladi. Maymunlar sochidan farqli 
ravishda odamlar tanasidagi sochlar siyrak va kalta.
Odam terisidagi soch reduksiyasini Ch. Darvin jinsiy tanlanish 
oqibati deb tushuntiradi. Uning mulohazasiga binoan sochsiz tana 
boshqa jins uchun jozibador b o ‘lgan. Shu sababli jinsiy tanlanish 
million yillar davomida tana yuzasidagi sochlar siyrak va qisqa 
bo‘lgan individlar erkak va ayollarni tobora k o ‘paya borishiga olib 
kelgan. Ch. Darvin va Uolles qayd etishicha, tanadagi sochning 
yo ‘qolishi yoki reduksiyaga uchrashi odam uchun hech qanday 
foyda keltirmagan, balki tanadagi soch kechasi sovuq bo‘ladigan 
ekvatorda tanani sun’iy ravishda isituvchi, olov yoki kiyimga 
o ‘xshash 
vosita vazifasini o ‘tagan. Lekin ekvator sharoitida tanadagi 
soch qatlamining yo‘qolish reduksiyasi kechasi birmuncha zararli 
b o ‘lsa-da, kunduzi nihoyatda foydali bo ‘lgan. Eng qadimgi odamlar 
qanday qilib sovuqdan saqlanish yo ‘llarini oldinroq o ‘zlashtirgan 
(chunonchi sinantroplar olovdan foydalanishni bilgan) bo ‘lsa-da, 
uzoq vaqt tanani qizdirish vositasini bilolmaganlar. Katta hajmli 
gavdaga ega bo'lgan odamlar uchun bu katta muammo hisoblangan. 
Yuksak maymunlar tanasini ayniqsa ko ‘krak va orqa tomonida 
sochlar siyrak. Tanasi qalin jun qoplagan shimolda yashovchi 
hayvonlar kichik, aksincha issiq o ‘lkalarda tropiklarda yashovchi 
sut emizuvchi hayvonlar, masalan fillar terisida yunglar - sochlar 
bo‘lmasligini eslatib o ‘tish joiz.
Eng qadimgi odamlar issiq o ‘lkaning ochiq yerlarida yashab, 
daraxtlardagi maymunlarga qaraganda issiqlik xavfiga ko‘proq
18

---

uchraganlar. Ozuqa qidirib ko ‘p hududlarni kezgan odamlar 
uchun tananing qizib ketishi nihoyatda xavfli bo‘lgan. Shu sababli 
tabiiy tanlanish qadimgi odamlar orasida kam yungli formalarni 
saqianishiga olib kelgan.
Terining avrim qismlari (kaft, tovonlar)da soch-yung bo‘l- 
maydi. Barmoqlar harakatlanishi bilan bogMiq ravishda ular sathida 
egatchalar ko‘zga tasblanadi.
Bulardan tashqari kaft terisida nozik papilyar chiziqlar mav- 
jud. Bannoqlardagi papilyar chiziqlaming joylashuvi уoysimon, 
sirtmoqsimon, aylanasimon ko ‘rinishda bo‘ladi.