Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 
•
mamlakatning soliq tizimi va yagona iqtisodiy makonini 
buzishga xizmat qiladigan soliqlar o‘rnatilmasligi kerak;
 
•
soliq to‘lovchining mulkchilik shakli, tashkilotning tashkiliy-
huquqiy maqomi, jismoniy shaxsning fuqaroligi, shuningdek, 
ustav kapitali yoki mulkning kelib chiqish davlati, mintaqasi yoki 
geografik joylashuviga bog‘liq bo‘lgan holda qo‘shimcha soliqlarni 

---

390 
joriy etish, soliq stavkalari va imtiyozlarini oshirish yoki ularni 
tabaqalashtirishga yo‘l qo‘yilmaydi.
 
Mustaqillikka yaqinda erishilganligi bilan bog‘liq obyektiv 
sabablarga ko‘ra, soliq apparati xodimlarida bu sohada tajribaning 
hali kamligi, beqaror iqtisodiy sharoitda ishlab chiqilgan soliq 
siyosati asosida yaratilgan soliq tizimi oldindan ko‘ra bilish qiyin 
bo‘lgan ayrim nuqsonlarga ega bo‘ladiki, bu holat soliq 
to‘lovchilarni ham, soliq organlarini ham qoniqtira olmaydi. 
Masalan:
•
soliqqa tortishda fiskal yondashuvning ustuvorligi. Soliqlar 
to‘g‘risidagi 
muammoni 
hal 
etishda 
davlat 
byudjetining
daromadliligi birinchi o‘ringa qo‘yiladi va soliqlarning tartibga 
soluvchi roliga yyetarli darajada e’tibor qaratilmaydi; 
•
yuridik shaxslarni soliqqa tortishning yuqori darajadaligi. Jami 
soliq to‘lovlari, turli baholashlarga ko‘ra, yuridik shaxslar 
daromadining (foyda va mehnat haqining) 40% dan 80% 
gachasini tashkil etayapti. Egri (bilvosita) soliqlarning (QQS va 
aktsizlar) yuki ham og‘ir bo‘lib, aynan ular inflyatsion 
jarayonlarning generatori bo‘lib maydonga chiqmoqda. Ba’zi bir 
mutaxassislarning baholariga ko‘ra yalpi ichki mahsulotga nisbatan 
soliq bosimi 30% atrofida bo‘lib, bu narsa jahon amaliyotidagiga 
nisbatan ancha yuqoridir; 
•
soliqqa tortishni murakkablashtiradigan soliqlar, yig‘imlar, 
ajratmalar, badallar (umumdavlat, mintaqaviy, mahalliy, maqsadli 
va h.k.) sonining ko‘pligi; 
•
soliq 
qonunlarining 
beqarorligi, 
soliqlarni 
hisoblash 
tartibining tez-tez o‘zgartirib turilishi, soliq qonunlarining ayrim 
moddalari puxta ishlanmaganligi va ularning o‘zaro ziddiyatliligi. 
Soliq qonunlarining qaytariluvchan (orqa muddatga) kuchga ega 
bo‘lish hollarining mavjudligi. Soliq amaliyotining nisbatan kuchsiz 
axborot (informatsion) bazaga ega ekanligi; 
•
soliq 
vakolatlarining 
markaz 
va 
joylarda 
aniq 
chegaralanmaganligi natijasida ular o‘rtasida turli nifoqlarning 
kelib chiqayotganligi; 
•
qonunda belgilangan davrda bir obyektning bir necha marta 
soliqqa tortilayotganligi; 
•
va boshqalar. 
Soliq tizimidagi bunday kamchiliklar uni isloh qilishini taqozo 
etadi. 2016-yilda boshlangan yangi iqtisodiy siyosat talablaridan 
395 
shartnomalarning buzilganligi uchun olingan jarimalar, penyalar va 
shunga o‘xshashlar kiradi. 
QQS orqali soliqqa tortishda soliq imtiyozlari mavjud. 
Masalan, quyidagilar QQS bo‘yicha soliqqa tortishdan ozod 
qilinishi mumkin: 
•
korxonaning ustav fondiga o‘tkazilgan mablag‘lar; 
•
eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar; 
•
pul, valyuta, banknota va qimmatli qog‘ozlar muomalasi 
bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar; 
•
madaniyat va san’at muassasalarining xizmatlari; 
•
kvartira haqi; 
•
va boshqalar. 
QQSning stavkalari 10 va 20% darajasida o‘rnatilgan. 10% li 
stavka iste’mol tovarlari (aksizosti tovarlaridan tashqari) va 
mamlakat hukumati tomonidan tasdiqlangan ro‘yxat bo‘yicha 
bolalar uchun tovarlarga, 20% li stavka esa qolgan boshqa tovarlar, 
ishlar va xizmatlarga (aksizosti iste’mol tovarlari bilan birgalikda) 
nisbatan amal qiladi.
Tovar (ish, xizmat)larning soliqqa tortiladigan aylanmasi 
aniqlanib, soliq imtiyozlari va soliq stavkasi o‘rnatilganidan so‘ng 
soliqqa tortiladigan aylanmani soliq stavkasiga ko‘paytirish yo‘li 
bilan QQSning summasi hisoblab, topiladi. Amaliyotda QQSni 
to‘lovchi byudjetga sotilgan tovar (ish, xizmat)lar uchun sotib 
oluvchidan olingan soliq summasi va moddiy boyliklar uchun mol 
yetkazib beruvchiga to‘langan soliq summasi o‘rtasidagi farqni 
to‘laydi, ya’ni hisobga olish mexanizmi amal qiladi. Bu yerda 
hisobga olish mexanizmi korxonaga mol yetkazib beruvchiga sotib 
olingan tovar (ish, xizmat)lar uchun to‘langan QQS summasini 
sotib oluvchiga tovar – (ish, xizmat)lar sotilganda olingan QQS 
summasidan chegirib tashlash imkonini berishni anglatadi. 
Tadbirkorlar quyidagi shartlar bajarilganda hisobga olish 
(byudjetdan qoplash) huquqiga egadirlar: 
•
sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar mol yetkazib beruvchiga 
to‘langan bo‘lishi, ya’ni boshlang‘ich va hisob-kitob hujjatlarida 
QQSning summasi alohida qatorda belgilanmog‘i lozim; 
•
sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar kirim qilingan, ya’ni 
balansda aks ettirilgan bo‘lishi kerak; 
•
sotib 
olingan 
moddiy 
boyliklardan 
ishlab 
chiqarish 
maqsadlarida foydalanilgan bo‘lmog‘i lozim; 

---

394 
munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun teng holatning 
yaratilishiga erishiladi; 
•
QQS soliqqa tortishning nisbatan oddiyroq shaklidir. Chunki 
bu soliq to‘lovchilarning hammasi uchun mamlakatning butun 
hududi bo‘yicha yagona soliq undirish mexanizmi joriy etilgan 
bo‘ladi; 
•
davlat uchun ham ustuvorlik kasb etadi. Chunki uni 
to‘lashdan bosh tortish yoki bo‘yin tovlash ancha murakkab bo‘lib, 
moliyaviy intizom buzilish holatlari kamayadi; 
•
QQS tadbirkor daromadining o‘sishidan manfaatdorlikni yuqori 
darajaga ko‘taradi. Chunki u avtomatik ravishda korxonaning ishlab 
chiqarish xarajatlarini soliqqa tortilishdan ozod qiladi. 
Rasmiy ravishda QQS ishlab chiqaruvchilar va savdo 
qiluvchilardan 
undiriladi. 
Biroq 
uning 
haqiqiy 
to‘lovchilari 
mahsulotlarni sotib oluvchilar, ya’ni aholining keng qatlami 
hisoblanadi. Ular tovarni sotib olish bilan birga tovar bahosining 
tarkibida QQS ni ham to‘laydilar. 
Quyidagi subyektlar QQSni to‘lovchilar hisoblanadi: 
•
mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, ishlab chiqarish va boshqa 
tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslar (xorijiy 
investitsiyali korxonalar bilan birgalikda); 
•
mamlakat hududida joylashgan va mustaqil ravishda 
mahsulot (ish, xizmat)larni sotayotgan yakka (oilaviy) tartibdagi 
barcha xususiy korxonalar, ularning filiallari, bo‘linmalari va 
korxonaning boshqa shakllari. 
QQSning obyekti tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan 
xizmatlar aylanmasidir. Tovarlarni realizatsiya qilishda o‘zida ishlab 
chiqarilgan va chetdan sotib olingan tovarlar hisobga olinadi. 
Bajarilganda ishlar esa qurilish-montaj, ilmiy-tadqiqot, tajriba-
konstruktorlik, texnologik kabi ishlar inobatga olinadi. Shuningdek, 
xizmatlar realizatsiya qilinganda aloqa, transport, uy-joy-maishiy 
xo‘jalik, reklama, innovatsion va boshqa shunga o‘xshash 
korxonalarning xizmatlarni ko‘rsatishdan olingan tushumlar 
nazarda tutiladi. Soliqqa tortiladigan aylanmaning tarkibiga 
korxona tomonidan olingan barcha pul mablag‘lari (agar ularning 
olinishi tovar (ish, xizmat)larni to‘lash bo‘yicha hisob-kitoblar bilan 
bog‘liq bo‘lsa), shu jumladan, boshqa korxonalardan olingan 
moliyaviy yordamlar, maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan fondlarni 
to‘ldirish, avans to‘lovlari, mahsulotlarni yetkazib berish bo‘yicha 
391 
kelib chiqib, soliq islohotlarini amalga oshirish bo‘yicha davlat 
siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagicha bo‘lishi maqsadga 
muvofiq : 
•
moliyaviy yil davomida soliqlar va soliq xarakteriga ega 
bo‘lmagan to‘lovlarnin yagonaligi, ziddiyatsizligi va o‘zgarmasligini 
ta’minlovchi barqaror soliq tizimini yaratish; 
•
yyetarli darajada tushum bermaydigan maqsadli soliqlarni 
bekor qilish va ularni yiriklashtirish bilan soliqlar sonini 
kamaytirish; 
•
pul mablag‘laridan maqsadli foydalanish yo‘nalishi va davlat 
byudjetining daromadli qismini shakllantirishning normativ tartibini 
saqlab 
qolgan 
holda 
davlatning 
byudjetdan 
tashqari 
jamg‘armalarini davlat byudjetiga konsolidatsiya qilish; 
•
mahsulot ishlab chiqaruvchilar, ish bajaruvchilar va xizmat 
ko‘rsatuvchilarga nisbatan soliq yukining og‘irligini yengillashtirish 
va bir vaqtning o‘zida soliqlarning undirilish darajasini oshiruvchi 
mexanizmni joriy etishni aniq belgilash asosida ikki marta soliqqa 
tortilishga yo‘l qo‘ymaslik; 
•
byudjetlarning turli darajalariga har bir soliqdan tushumning 
minimal hissalarini o‘rnatish orqali soliq federalizmini rivojlantirish; 
•
soliq imtiyozlarini kamaytirish va ularni soliqqa tortishning 
umumiy tartibidan (rejimidan) chiqarish; 
•
aksizlarning o‘ziga xos stavkalarini o‘rnatish amaliyotini 
kengaytirish; 
•
mineral xomashyoning alohida turlaridagi aksizlarni resurs 
to‘lovlari bilan almashtirish; 
•
ekologik soliqlar va jarimalarning salmog‘ini oshirish; 
•
va boshqalar. 
Bunda asosiy vazifa, soliqlarning undirilish (yig‘ilish) darajasini 
oshirish hisobiga yalpi ichki (milliy) mahsulotda soliq tushumlari 
hissasining o‘sishini ta’minlashga erishishdir. 
Mamlakatning soliq tizimi bir necha belgilar va omillarga 
muvofiq 
quyidagicha 
tasniflanishi 
(klassifikatsiya 
qilinishi) 
mumkin: 
1. Soliqqa tortishning obyekti hamda soliq to‘lovchi va davlat 
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga bog‘liq ravishda soliqlar to‘g‘ri 
(bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga bo‘linadi. 
To‘g‘ri (bevosita) soliqlar subyektga tegishli bo‘lgan bevosita 
daromadlar 
va 
mol-mulkdan 
olinadi. 
Ularning 
tarkibiga 

---

392 
korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq, jismoniy 
shaxslardan olinadigan daromad solig‘i, korxonaning mol-mulkidan 
olinadigan soliq va boshqalarni kiritish mumkin. 
Egri (bilvosita) soliqlar tovarlar va xizmatlarga nisbatan 
o‘rnatiladi va tovar to‘lanadigan baho yoki xizmatning tarifi 
tarkibida bo‘ladi. Tovar yoki xizmatning egasi ularni realizatsiya 
qilganda soliq summalarini oladi va ularni davlat byudjetiga 
o‘tkazadi. Tovar yoki xizmatni sotib oluvchi bunday soliqlarning 
haqiqiy to‘lovchilari bo‘lib hisoblanadi. QQS, aksizlar va bojxona 
bojlari egri (bilvosita) soliqlarning tarkibiga kiradi. 
2. Foydalanilishi bo‘yicha soliqlar umumiy va maxsus 
(maqsadli) soliqlardan iborat bo‘lishi mumkin. 
Turli-tuman tadbirlarni moliyalashtirish uchun byudjetga 
tushadigan soliqlar umumiy soliqlar deyiladi. Maxsus (maqsadli) 
soliqlar esa oldindan belgilangan ma’lum bir maqsadlarga 
mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, transport vositalari uchun benzin, 
dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan olinadigan 
soliq yo‘llarni qurish, rekonstruksiya qilish va joriy remont qilishga 
mo‘ljallangan. 
3. Soliqlar yig‘ilishi va qaysi organga tegishliligiga qarab, 
umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo‘linadi. 
Hozirgi davrda davlat byudjeti daromadlarini belgilashda to‘rtta 
soliq hal qiluvchi rol o‘ynamoqda. Bular qo‘shilgan qiymat solig‘i, 
aksizlar, korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq va 
jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliqdir. Ular 
hisobidan 
davlat 
byudjeti 
daromadlarining 
¾ 
qismi 
shakllanmoqda.