Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sohasida ijod
qilib, shu fan taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan mutafakkirlarimiz talaygina. Abu Nasr Forobiy bolalarni axloqli, nazokatli qilib tarbiyalash- da musiqa bilimining ahamiyati haqida bunday deydi: «Bu fan shu ma’noda foydaliki, kimning fe’l-atvori muvozanatni yo‘qot- gan bolsa, u tartibga keltiradi, kamol topmaganlarni kamolga 500 yetkazadi va muvozanatli bolganlarni muvozanatini uzoq mud- datga saqlaydi. Musiqa ruhni davolaydi, uning so‘zlarining ta’siri bilan ruhiy quvvatlar o‘z substansiyasiga uyg‘unlashadi va tartib- ga, muvozanatga keladi». Forobiy o‘zining «Iso-al-ulum» kitobining oxirgi bolimida: «Inson aqli faqat bilim bilan cheklanmaydi, balki odat va qa- rashlarni o'zining maqsadlariga bo‘ysundira olishi va yo‘naltiri- shi, o‘zgartirishi ham mumkin», - deb yozadi. Uning fikricha, har bir kishi bilimlarni yaxshi egallamog‘i, yaxshi va barkamol tarbiya olmog‘i, eng yaxshi fazilatlarga ega bo‘lmog‘i kerak. Foro biy fikricha, kishidagi tub g‘oya - saodatdir. Tarbiya vositasi bi lan bolalarda hosil qilinadigan barcha insoniy, axloqiy fazilatlar shunga qaratilmog‘i kerak. Insonning tabiatini o‘zgartiradigan, uning shaxsini tarkib to- pishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqa- rish munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir. Bundan tashqa ri inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi yana bir kuch- li omil — inson orttirgan tajribalarining tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bolib, u kishining individual hayoti davo mida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin-asta tarkib I topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta omil lar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tugllib o‘sa- j digan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bolsa, ikkinchisi, odam- ? ga uzoq muddat davomida tizimli ravishda beriladigan ijtimoiy f ta’lim-tarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘1 bilan beriladigan irsiy omillarning ta’siridir. Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal etuvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqo- rida aytib o‘tganimizdek, faqat shu ikkita omilga emas, balki j uchinchi bir omilga ham bogliqdir. Bu omil nasliy yo‘1 bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Masalan: 501 tanasining tuzilishi, sochi va ko‘zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan bogliq bolgan sifatlari nasliy yo‘1 bilan berilmaydi. Niho- yat, ayrim hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matema- tika qobiliyatlari nasliy yo‘1 bilan berilishi mumkin. Bunday im- koniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro‘yobga chiqishi uchun albatta, ma’lum sharoit bolishi kerak. Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va ja- moat arboblari, iste’dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilari- mizga nasliy yo‘1 bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligining da- lili bola oladi. Shaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti-hara- katlari shaxsning hayoti faoliyatida ma’lum rolni bajaruvchi va har 502 biri murakkab qurilmadan iborat bolgan hamda shartli ravishda to‘rtta o‘zaro mustahkam boglangan funksional bosqichlarga bir- lashtiriladi: Shaxsning ana shu ijtimoiy ahamiyatga ega bolgan barcha si- fatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning xulq-atvori va xatti-harakatlarini belgilaydi. Birinchi tizimning hosil bolishida analizatorlar o‘rtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi fllogenetik mexanizmlar kat ta rol o‘ynaydi. Biroq, bu ilgari yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ontogenez jarayonida filogenetik analizatorlar o‘rtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qo'shilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimga o lib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma’lum ichki sensor komplekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, ko‘rish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot-faoliyati jarayoni da o‘zaro bir-biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensor-perseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. In sonning sensor-perseptiv jihatlari doimo takomillashib boradi. Ikkinchi tizim barqaror psixik holatlarni o‘z ichiga oladi. Bu holatlar bolaning aniq maqsadni ko‘zlovchi va foydali faoliyati ning ongli subyekti sifatida boshlagan harakatlarining dastlabki yillaridayoq shakllana boshlaydi. Temperament, intellekt, bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi. Uchinchi tizim — shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. Yo‘naltirilganlik, qobiliyat, mustaqillik va xarakter uning tarkibiy qismini tashkil etadi. Yo‘naltirilganlik — shaxsning integral va generalizatsiya qilin- gan xususiyatidir. Yo‘naltirilganlik bilim, munosabatlarning hamda shaxsning xulq-atvori va xatti-harakatlarida ijtimoiy ahamiyat yetakchilik qilgan motivlarning bir butun ekanligida o‘z ifodasini topadi. Bu xususiyat odamning dunyoqarashi, qiziqishlari va ma’naviy ehti- yojlarida namoyon boladi. 503 Yo‘naltirilganlik strukturasida g‘oyaviy e’tiqod katta rol o‘ynay- di. G ‘oyaviy e’tiqod — bu bilimning, o‘sha shaxsga xos bo‘lgan intellektual, emotsional va iroda sifatlarining sintezi, g‘oyalar va xatti-harakatlar bir butunligining negizidir. To‘rtinchi tizim o‘z ichiga shunday xususiyatlar, munosabat lar va xatti-harakatlarni oladi-ki, ularda real shaxslarning ijtimoiy «o‘y fikrlari va his-tuyg‘ulari» aks ettiriladi. Ular bu shaxslarning siyosiy jihatdan ongli, ijtimoiy taraqqiyotning mas’ul arboblari si fatida xulq-atvorini belgilab beradi. Bunga gumanizm, optimizm va mehnatsevarlik fazilatlari kiradi. Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar, jamiyat ning roli juda kattadir. Masalan, biron mahallada inson shaxsi- ning tarkib topishiga faol ta’sir ko‘rsatuvchi yuzta o‘ziga xos ij timoiy muhit bor degan ma’noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tug'iladi: «Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta’sir qiladi?» Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning on giga bevosita ta’sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta’sirining chuqurroq va mustahkamroq bolishiga odamning o‘zi yordam beradi. Ma’lum- ki, bolalar o‘z tabiatlariga ko‘ra, ilk bolalik chog‘laridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan bo‘ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha xatti-harakatlariga bevosita taqlid qilish orqali bu xat ti-harakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o‘zlariga singdirib bo- radilar. Bolalar oilada, ko‘cha-ko‘yda, katta odamlarning har bir harakatlarini, o‘zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki, ay rim g‘ayritabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to‘la tas- diqlaydi. Biz ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda siyrak bo‘lsa ham har holda uch- rab turadi. Masalan, hindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinida- 504 gi o'rmonzorda bo‘ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham to‘rt oyoqlab yugurib yurganini ko‘rib qoladi. Keyin ularni poylab, qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan bi- riga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom qo‘yadi. Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo'rilar muhitiga tushib qolgan- liklari tufayli, fe’l-atvorlari, xatti-harakatlari jihatidan bo‘rilardan farq qilmas edilar. Nutq yo‘q, demak tafakkur ham nihoyat dara- jada cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbi- yalanayotgan bo‘ri muhitidagi bolalar shamollash natijasida o‘lib qoladilar. Bu hodisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya’ni ijtimoiy muhit bo‘lishi kerakligini to‘la tasdiqlaydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta’sir etuvchi ik kinchi omil ta’lim-tarbiyaning ta’siridir. Ma’lumki, ta’lim-tar- biya inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, hayotga bolgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqqiyotlari va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi faqat tashqi ijtimoiy muhit bilan, ta’lim-tarbiyaning o‘zigagina bog‘liq bo‘lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun’iy va ay- nan bir xil ta’lim-tarbiya sistemasini tashkil qilib, har tomondan bab-baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyat- larga ega shaxslarni yetishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday bo‘lishi mumkin emas. Shuni aytib o‘tish kerakki, bola shaxsi ning tarkib topishiga ta’lim-tarbiyaning ta’siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya’ni bog‘cha, maktab, internat, litsey va kollejlarda beriladigan ta’lim-tarbiya tushuni- ladi. Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta’lim-tarbiya mut- laqo mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tash qari, oilada beriladigan ta’lim-tarbiyaning ham roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug‘ullanadigan va umuman shug‘ullan- maydigan oilalarga misollar keltirish mumkin. Odamning ruhiy taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi haqida gapirar ekanmiz, yana bir muhim narsa ustida to‘xtab o‘tish kerak. Hozirgi kunda tez-tez akseleratsiya terminini ishlatayapmiz. Xo‘sh akseleratsiya bu nima? Akselerat- 505 siya «tezlatish» degan ma’noni anglatadi. Hozirgi kunda bolalarni ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilan rivojlana- yotganliklarining guvohi bo‘lib turibmiz. Xo‘sh, buning sababi nima bolishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar bor. Ayrim olimlar akseleratsiyaning sababini ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan boglab tushuntirishga intilmoqdalar. Ularning fikricha, ilmiy- texnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi insoniyatning ol- diga mislsiz ko‘p axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash talablarini qo‘yadi. Bu talab o‘z navbatida insonni har tomonla- ma, ya’ni ham jismoniy, ham psixik jihatdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yuqorida aytib o‘tilgan olimlarning fikricha, aksele- ratsiya - bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bolgan hodisadir. Tarbiyali bolish - bu xulq-atvorini nazorat qilishdan iborat- dir. Bunday nazorat insonga yomon xatti-harakatlarni bajarmas- lik imkoniyatini beradi. Agar shaxs xulq-atvorini axloqiyligi ha qida qayg‘ursa, u ijtimoiylashuvga erishgan boladi. Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o‘rganish jarayoni sifati da qaraladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asosla nadi, Bola o‘zini egotsentrik emas, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday rag‘batlantirilishi kerak? Tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy jihatdan ijobiy ehtiyojlarni hosil qi- lishidir. Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bolsa, tarbi ya uning ongsizlik sohasiga ta’sir etishdir. Bolalarga ularni tarbi- yalaydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onasiga boglanib qoladilar. Ota-ona- ning oldida, ular bilan muloqotda bolish bolalarga juda yoqa- di, ularning yo‘qligi bolaga yoqmaydi. Ota-onaning g‘amxo‘rli- gini bildiradigan so‘zlar, xatti-harakatlar bola uchun juda katta ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega boladi. Xulq-atvorning dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o‘rganish jarayoni orqali sodir bolishi mumkin: xulq-atvorning istalgan shakllari g‘amxo‘rlik va e’tibor bilan taqdirlanadi, ku- tilmagan shakllari esa qollab-quvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq-atvorni rag‘batlantirish va yomon xulq-atvor uchun jazolash 506 axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir. Biz ko'rib chiqqan xulq-atvor hamma bolalarga ham taalluqli emas. Bolalarni tarbiyalash samaradorligini oshirishda an’ana va urf-odatlarning roli katta. Xalq urf-odatlari, an’analari va maro- simlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular odamlarni bir-bi- riga yaqinlashtiradi, do‘stlik-birodarlik his-tuyg‘ularini rivojlanti- radi. Bular o‘z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o‘taydi. Tarbiya jarayonida g‘amxo‘rlikning funksiyasi kattadir. Bolalar befarq ota-onalarga nisbatan g‘amxo‘r ota-onaga ko‘proq taqlid qiladilar. G ‘amxo‘r ota-onalar bolaning salbiy xulq-atvorini qo‘llab-quvvatlamaganda, bola o‘z xatti-harakatlarining oqibati- ni ertaroq anglaydi. Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g‘amxo‘rlik bilan bir qa- torda yaxshi ko'rishga asoslangan intizomga rioya qilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy muloqotni, tushuntirishni, muhokama qi- lishni, agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og‘zaki tanbeh berishni, yaxshi xulq-atvor uchun taqdirlashni nazarda tutadi. Bola shaxsi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini uning ilk davrlardagi rivojlanishini aniqlamasdan turib tushunish qiyin. Axloqiy rivojlanish ilk bor shaxsning umumiy xususiyatlari va xislatlari shaklida shakllanishi haqidagi g'oyalar ilk bor X.Xart- shorn va M.Meylar tomonidan ilgari surilgan bolib, ularning fikricha, axloqiy xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi va faoliyat- ga undovchi fenomenlar aniqlanmaguncha axloqiy rivojlanishni o‘rganib bolmaydi. X.Xartshorn va M.Meylar olib borgan tad- qiqotlarning asosiy maqsadi axloq normalariga rioya qilishda bo la shaxsining umumlashgan xislatlarini shakllantirish muhim rol o‘ynaydimi yoki xususiy axloqiy odatlar ahamiyatliroqmi, degan savolga javob topish bolib, tadqiqotlardan shu narsa aniqlanadi- ki, axloqiy normalarni bola ongiga singdirilishida xususiy odat- larni yuzaga keltirish va o‘ziga xos ta’lim nazariyasiga asoslanish ustunligi yaqqol namoyon boladi. 0 ‘quvchilar tomonidan ba’zi bir axloqiy tushunchalar va tasav- vurlarning o‘zlashtirilishi va ularning bola shaxsiga bolgan ta’si- 507 rini psixologik nuqtayi nazardan o‘rgangan V.A.Krutetskiy o‘z tadqiqotida 10 ta asosiy tushunchani tanlab oladi. Bular: qat’iylik, sezgirlik, faxrlanish, haqgo‘ylik, mardlik, bir so‘zlilik, kam- suqumlik, qo‘rqmaslik, faxrlanish, burch kabilardir. Olim o‘tkaz- gan tadqiqotidan shunday xulosaga keladiki, o‘quvchilar ushbu tushunchalarni mukammal tushunishlari va hayotga tatbiq etish- lari uchun: o‘quvchilar faolligini oshirish; Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|