L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Beshinchi gurux uchun tarqatma material. 
A.Smit va D.Rikardo ta’limoti va hozirgi zamon. A.Smit va D.Rikardo Angliya 
klassik iqtisodiyotining eng buyuk va eng so‘nggi namoyondalari edilar, ularning 
g‘oyalari Sey,Sismondi va qisman Maltus tomonidan davom ettirildi, ammo bu 
g‘oyalarga katta biror yangilik kiritilmadi. A.Smit va D.Rikardo asarlarida klassik 
iqtisodiy maktab eng yuksak kutarildi va jahon iqtisodiy tafakkuriga katta ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Klassik iqtisodiy maktab uchun shu narsa harakterliki, unda mantiqiy 
abstraksiya uslubi yordamida iqtisodiy voqealar imkoni boricha katta ob’ektivlik va 
xolislik bilan taxlil etildi va mavjud tizimni ataylab ongli maqtash bilan 
shug‘ullanilmadi. 

---

 
112 
Klassik iqtisodiyotning poydevori qiymatning mehnat nazariyasi asosida 
qurilgan. Bu ta’limot daromatlarni taqsimlash nazariyasiga ham asos deb qaralgan. 
Bu maktab birinchi marta o‘sha davrdagi ilg‘or burjua jamiyatining sinfiy tuzilishini 
to‘g‘ri yoritib berdi, kapitalistlar, yer egalari va yollanma ishchilarning daromad 
manbalari ochib berildi (ish haqi). Daromadlar o‘rtasida qarama-qarshilik yo‘q deb 
qaraldi.
A.Smit o‘z asarida iqtisodiyot fanini har tomonlama to‘la tahlil etib, hozirgi 
davr tili bilan aytganda bozor iqtisodiyoti va uning amal qilish tamoyillarini to‘g‘ri 
ko‘rsatib berdi. Ular ta’limotining mohiyati qisqacha quyidagilardan iborat: 1. Tanlov 
va tadbirkorlik erkinligi; 2. Baholarning erkinligi (ya’ni bahoning bozorda talab va 
taklif asosida shakllanishi); 3. Erkin raqobat; 4. Mulk shakllarining turli - tumanligi 
va ularning qonun oldida baravarligi (ya’ni davlat, jamoa, xususiy va boshqa 
mulklarning hayotiyligi); 5. Davlatning imkoni boricha iqtisodiyot masalalariga kam 
aralashuvi. 
Klassik (mumtoz) maktab vakillari inson xohishiga bog‘liq bo‘lmagan ob’ektiv 
iqtisodiy qonunlarning mavjudligini tan oladilar. Bu qonunda iqtisod tizimida tabiiy 
turg‘unlikni ta’minlashga, o‘z-o‘zini boshqarishga qodir ekanligi tan olinadi. Shu 
sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha inkor etiladi va erkin savdo-
sotiq qo‘llaniladi. «Ko‘rinmas qo‘l» yordamida iqtisodiyot avtomatik ravishda erkin 
bozor munosabatlari doimo rivojlanish qobiliyatiga egadir (ammo bu fikr J.M.Keyns 
tomonidan rad etiladi). 
Birinchi bor erkin bozor iqtisodiy taraqqiyot asosi sifatida to‘g‘ri ko‘rib 
chiqilgan. Iqtisodiyotning muhim kategoriyalari bo‘lgan qiymat, pul, foyda, baho, 
ish haqi,renta, kapital va boshqalarga asosan to‘la va to‘g‘ri ta’rif berilgan. Yangi 
jamiyatning progressiv tomonlari bilan birga bozor iqtisodiyotining bekamu-ko‘st 
emasligi, uning jiddiy kamchiliklari borligi ham qayd etilgan. 
Dars yakunida o‘qituvchi talabalarni mashg‘ulot davomida bergan javoblari, 
tartibi, gurux bo‘lib ishlashi, bir-birlarini fikrini xurmat qilishi va tingay olishlari 
hisobga olib qo‘ygan ballarini eshittiradi.