L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Ikkinchi gurux uchun tarqatma material. 
A.Smitning iqtisodiy g‘oyalari. Uning «Xalqlar boyligi» asaridagi iqtisodiy 
qarashlar. 
A. Smit (1723-1790) Shotlandiyaning Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi oilasida 
dunyoga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi. 

---

 
108 
1759 yilda o‘qigan leksiyalari asosida etikaning falsafiy muammolariga 
bag‘ishlangan o‘zining birinchi «Ahloqiy hissiyot nazariyasi» kitobni yaratdi. U 1766 
yilda o‘zining bosh asari –» Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risidagi 
tadqiqot»ni yozishga kirishdi. Bu asar 1776 yil martda Londonda chop etildi. 
Smitning bu asari 5 kitobdan iborat bo‘lib, birinchisida qiymat va qo‘shimcha 
daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida – kapital jamg‘arilishining 
shakllanishi davrida Yevropaning iqtisodiy rivojlanishi, uchinchisida – kapitalizm 
taraqqiyotining 
tarixiy 
shart-sharoitlari, 
to‘rtinchisida- 
merkantilizm 
va 
fiziokratlarning ta’limotlariga munosabati, beshinchisida esa davlat moliya tizimi 
tadqiq etilgan. A.Smit tomonidan tadqiq etilgan insonning tabiati, inson va jamiyat 
orasidagi munosabatlar klassik (mumtoz) maktab qarashlarining asosini tashkil etdi. 
Bunda «iqtisodiy odam» tushunchasi keninroq paydo bo‘lishiga qaramasdan, uning 
kashfiyotchilari A.Smitga tayanganlar. 
Smit o‘z asarlarida va tadqiqotlarida odamlar ba’zi bir shunday tabiiy 
xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tuzumga bog‘liq emas, degan xulosaga asoslandi. 
Ana shunday xususiyatdan biri egoizm bo‘lib, odamlar o‘z xo‘jalik faoliyatlarida 
unga amal qiladilar. Har bir odam o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zda tutadi, ammo bu 
xolatda ko‘p boshqa holatlardagi kabi, u «ko‘rinmas qul» tomondan uning niyatida 
ham bo‘lmagan maqsad sari yo‘naltirildi. 
Smitning ta’rificha foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf 
keltiruvchi faoliyat deb qaraladi (sho‘rolar davrida, markscha-lenincha g‘oyada 
tanqid qilinar edi). 
A.Smit kapitalistik jamiyatni tabiiy tuzum bilan bir deb tushungan, shuning 
uchun kapitalistik munosabatlar adabiy, kapitalistik xo‘jalik namoyandalarining 
xususiyatlari odamning tabiiy xususiyatlari kabidir, deb izohlaydi.Bu fikrni bozor 
munosabatlariga ham tadbiq etish mumkin. 
A.Smit abstraksiya usulidan foydalanib qator chuqur ilmiy xulosalarga keldi, 
hodisalarning ichki bog‘lanishi masalalariga kirib bordi. Shunga parallel ravishda u 
boshqa yo‘ldan ham bordi, kapitalistik haqiqat to‘g‘risidagi bevosita kuzatish 
natijalarini umumlashtirdi. Birinchi metod izoterik, ikkinchisi- ekzoterik usullar deb 
ataladi.