L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

To‘rtinchi gurux uchun tarqatma material. 
D.Rikardoning iqtisodiy ta’limoti. Ingliz 
klassik 
iqtisodiyotining 
mashhur 
namoyondasi D. Rikardo (1772-1823) Petti va Smitning iqtisodiy g‘oyalarini yanada 
rivojlantirdi. U Londonda burjua dalloli oilasida tug‘ildi. Ikki yil Amsterdam 
(Gollandiya)da savdo maktabida ta’lim oldi. D.Rikardo dastlab birja dalloli, keyinroq 
matematika o‘qituvchisi bo‘ldi. 
Tarixiy manbalarga qaraganda, D.Rikardo 1799 yilda kurortda A.Smitning 
«Xalqlar boyligi» asarini ko‘rib qoladi va unda bu fanga ishtiyoq paydo bo‘ladi. U 
jamiyat moddiy boyligi o‘sishi uchun ijtimoiy va taqsimotning qanday sharoitlari eng 
qulay va optimal degan masalaga to‘xtaladi. Rikardo yagona iqtisodiy konsepsiya 
asosi-pul muammosi va kredit, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, soliq, yer rentasi, 
xalqaro mehnat taqsimoti to‘g‘risida fundamental fikrlar berdi. 
Smitdan keyinroq yashagan Rikardo sanoat inqilobi natijalarini to‘laroq 
tushundi. Uning fikrlari nisbatan teran bo‘lib, klassik iqtisodiyotni nihoyasiga 
yetkazdi; uagar A.Smit manufakturasini qo‘llasa, Rikardo sanoat davrining 
iqtisodchisi edi va fabrika afzalligini tushundi. Uning dastlabki «Oltin ajdahosi 
to‘g‘risida uch hat» (1809) va boshqa asarlari pul va muammolarining tahlil qilishga 
bag‘ishlangan. 1807 yilda uning asosiy asari bo‘lgan «Siyosiy iqtisod va soliq 
solishning boshlanishi» chop etildi. 1824 yilda yozilgan «Milliy bank tuzishning 
rejasi» asari esa uning vafotidan keyin bosilib chiqdi. 
Rikardo qiymat qonunini ishlab chiqishda Smitning xulosalariga, garchi ularni 
qisman rad etsada, suyandi va ularni rivojlantirdi. U tovarning ikki faktori: iste’mol 
va almashuv qiymatlarini yanada aniqroq o‘rgandi.
Rikardo Smit kabi qiymatning mehnat nazariyasini kapitalistik ishlab chiqarish 
sharoitida qo‘llashda katta qiyinchiliklarga uchradi. qiymatning ishlab chiqarish 
bahosiga aylanish muammosiga e’tibor berdi va uni hal etishga urindi. Real hayotda 
kapitaldan olinadigan foyda shu kapitalning miqdori bilan aniqlanadi yoki foyda 
normasi mutaddillashish tendensiyasiga ega. 

---

 
111 
Rikardo ish haqi, foyda va renta masalalarini yechishga katta hissa qo‘shdi. U 
Smit kabi asosiy uch sinfning dastlabki daromadlari masalasiga e’tibor berdi. U 
mehnatni tovar deb (aslida ishchi kuchi tovar) hisoblab mehnatning bozor bahosi (ish 
haqi) tabiiy baho bo‘ladi va shu atrofda o‘zgaradi deb hisoblagan; tabiiy baho 
deganda ishchi kuchining qiymatini tushungan. Rikardo masalaga tarixiy an’analar 
asosida yondoshishga urinsa ham mehnatning tabiiy bahosini jismoniy minimumga 
tenglashtiradi: masalan, nonning bahosi va ish haqining pul miqdori o‘rtasida 
bevosita bog‘liqlik bor, - deydi u,- agar nonning bahosi oshganda ish haqi o‘zgarmasa 
ishchilar och qoladi va o‘limga mahkum etiladi. Rikardo pul va pul muomalasi 
masalalariga katta e’tibor qildi. U dastlabki asarlarida pulni ichki qiymatga ega 
bo‘lgan tovar deb qaragan. Pul qiymati uni topishga sarf qilingan mehnat bilan 
aniqlangan 
Rikardo pulning xususiyati shundaki, u alohida tovar, boshqa tovarlarning qiymat 
o‘lchovi va muomala vositasi sifatida harakat qiladi,- deydi. 
Rikardo Angliyaning tashqi aloqalar iqtisodiyotida katta rol o‘ynashini alohida 
o‘rgandi. U birinchilardan bo‘lib ayrim tovarlarni ishlab chiqarishdagina emas, 
(korxona doirasida),balki mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro mehnat taqsimoti va 
ixtisoslashuvining foydaliligini ishlab chiqdi. Bu tamoyil ko‘ra, ayrim mamlakatlar 
tovarlarni ishlab chiqarishda ayrim qiyinchiliklarga ega bo‘ladi va kam harajat sarf 
qilinadi. Nisbiy ustunlik nazariyasini yaratdi. Misol sifatida Angliyada tekstil, 
Portugaliyada vino ishlab chiqarish ustunligini isbotlab berdi. 
Rikardoning 1815 yilda yozilgan «Nonga bo‘lgan past bahoning kapital 
foydasiga bo‘lgan ta’siri to‘g‘risidagi tajriba nomli pamfletida sinflarning iqtisodiy 
munosabatlari va kapitalizm rivojlanish nazariyasi qisqa, ammo lo‘nda tarzda bayon 
etilgan. Uning asosiy xulosalari quyidagilardan iborat: agar iqtisodiyot rivoji o‘z 
holiga qo‘yilsa, aholining o‘sishi va kam unumdor yerlarga ishlov berilishiga o‘tishi 
tufayli qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bahosi oshib boradi.Buning barcha foydasi 
yer egalari bo‘lgan lendlordlarga o‘tadi. 
Vaholanki, kapitalga bo‘lgan foyda normasi pasayadi. Bundan esa ishchilar ham 
ziyon ko‘radi, chunki ularning mehnatiga talab pasayib boradi.