L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Oltinchi gurux uchun tarqatma material. 
Angliyada klassik maktabni boshqa 
tarzda izohlovchilar orasida Jeyms Mill (otasi) (1773-1836) muhim o‘rinni egallaydi. 
Bu olimni 
Jon Syuart Mill -
o‘g‘li bilan adashtirib yubormaslik kerak, uning iqgisodiy 
g‘oyalari qam quyida ko‘riladi. 

---

 
118 
«Rikardo maktabining tanazzuli, — deb yozgan edi K.Marks, — mana shu kimsadan 
boiiaiadi». 
J.Mill qiymat, ish haqi va foydani o‘ziga xos yo‘l bilan talqin etdi. U ishchilarning ish 
haqini oshirish yo‘lidagi ik^isodiy kurashi o‘rinsizligini iqtisodiy jihatdan asos-
lamoqchi bo‘ladi. 
J.Mill kapitalistning foydasi bilan yollanma ishchining maoshi o‘rtasidagi qarama-
qarshilikni rad etib, yer rentasini tanqid qilgan edi. U Rikardoning renta to‘g‘risidagi 
nazariyasini davom ettirib, yer rentasining davlat tomonidan qo‘shib olinishi, ya’ni 
haqiqatda yerni milliylashtirish (natsionalizatsiya) qilinishini talab qilib chikdi. J.Mill 
o‘ziniig «Siyosiy iqtisod elementlari» (1821) asarida qiymatning meqnat nazariyasiga 
butunlay qarshi chiqdi va qiymatning manbai sifatida faqatgina jonli mehnatni emas, 
balki ishlab chiqarish vositalarida mavjud bo‘lgan mehnatni qam hisobga olishni 
talab qshdi. Bu xulosaga asoslanib kapitalistlar va yollanma ishchilar o‘rtasidagi 
ekspluatatsiya inkor qilinib, ularni «teng tovar egalari» sifatida qabul qilishni taklif 
etdi, bu esa ularning har biri ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘ziga tegishli foyda 
ulushini olishining to‘g‘ri ekanligini isbotlashga asos bo‘ldi.
Yettinchi gurux uchun tarqatma mterial. 
London dorilfununining siyesiy iqgisod 
professori Jon Ramsey Mak-Kullox (1789-1864) ham klassik maktabning so‘nggi 
namoyandalaridan hisoblanadi. U «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» (1825) kito-bida 
qiymatning mehnat nazariyasini rasman tan olsa ham, ammo ishchigina emas, shamol 
ham, bug‘ ham, koks ham, mashina ham mehnat qiladi, degan g‘oyani ilgari surdi. 
Bunga aosolanib u foyda qiymatning jamg‘arilgan mehnat yoki kapital «ishi» tufayli 
yaratilgan qismidir, deb tushuntiradi. Merkantili-stlar kabi u ham foyda ayirboshlash 
jarayonida vujudga keladi, deb da’vo qiladi. J.Mak-Kullox Maltusning «Aholi 
nufusi» qonunini to‘la quvvatladi. 
Agar avvalgi iqgisodchilar klassik maktabni turlicha sharhlashga intilgan bo‘lsalar, 
XIX asrning 30-50-yillarida iqgisodchilar o‘rtasida klassik maktabdan ochiqdan-
ochiq aloqani uzishga intilish paydo bo‘ldi. Bu davrda sanoat to‘ntarilishi nihoyasiga 
yetdi, sinfiy differensiatsiya amalga oshdi. 
Sinfiy kurash keskinlashayotgan sharoitda (Angliyada char-tizm, Fransiyada Lion 
to‘quvchilarining qo‘zg‘oloni, 1848 yil inqilobi va boshqalar) hukmron sinflar uchun 
sotsialistlar tomonidan kapitalizmni tanqid qilish va ishchilarning ij-timoiy talablarini 
asoslab berish uchun ko‘pincha foydalana-digan qiymatning mehnat nazariyasi, 
Rikardoning foyda, kapitalist va ishchilar ish haqining qarama-qarshiligi ta’li-moti va 
boshqa g‘oyalari katta xavf tug‘dirar edi. 
Dars yakunida o‘qituvchi talabalarni mashg‘ulot davomida bergan javoblari, tartibi, 
gurux bo‘lib ishlashi, bir-birlarini fikrini xurmat qilishi va tingash olishlarini hisobga 
olib qo‘ygan ballarini eshittiradi.