L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

 
O‘tish davri tavsifi va uning milliy xususiyatlari 
Ma’muriy 
markazlashgan 
iktisodiyotning 
tarixiy 
okibatlari, 
bozor 
munosabatlariga utish zaruriyatini anglashni va tub isloxotlar boshlashni talab etdi. 
Natijada iktisodiy munoslbatlar tizimining bir shaklidan voz kechildi va ikkinchi 
shakliga yuz tutildi. Respublikadagi mavjud vaziyat iktisodiy isloxatlarni utkazishga 
tubdan yangicha yondashuvni sifat jixatidan yangi vazi-falar va sharoitlarni hamda 
tajribalarni hisobga olishni eng muxim mamlakatlar saloxiyatiga kuprok tayanishni 
takrzo yetdi. Bunday ma’suliyatli vazifani xal etish akademik Islom Karimov 
tadkdikrtlarida nazariy-ilmiy yechimini topdi. Chunonchi, aslini olganda, ran bozor 
munosabatlariga utishda uxshashi bulmagan betakror andozamizni ishlab chikish, uz 
yulimizni ganlab olish 
 
bormokda. Bu yul - uch tarkibiy kismdan iborat: 
- ijtimoiy jixatdan yunaltirilgan bozor iktisodiyoti milliy andozasi moxiyatining 
tavsifi; 
- katiy markazlashtirilgan ma’muriy-buyrukbozlik tizimidan xujalik 
yuritishning bozor munosabatlariga utishning eng muxim tamoyillari; 
- iktisodiy isloxatlarni amalga oshirishning, tanglikdan chikib olishning 
barkarorlikni va muxim ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishni ta’minlashning anik, 
yunalishlari. 
Keltirilgan tarkibiy kismlar to'g'risida respublikamiz ziyolilari, xususan 
iktisodchi olimlar chukur tadkikotlarni davom ettirib, bir kator asarlarini chop etishdi. 
Utish davri iktisodiyotining kupchilik mamlakatlarga xos bulgan umumiy kridalari va 
xrlatlari jumlasiga kuyidagilar kiradi: 
10
A.Razzoqov va boshqalar. Iqtisodiy ta’limotlartarixi. Darsli. T.: Moliy -432b 

---

 
75 
- mavjud iktisodiy tizimda yangi tizimga utishdagi bekdrorlik, nomutonosiblik 
va muvozanatsizliklar; 
- jamiyat iktisodiy rivojlanish yullarining turli-tuman xususiyatdaligi; 
- mulkchilik, boshkaruv, tovar-pul munosabatlari kabi soxalarda tub 
isloxatlarning zarurligi; 
- umumiy utish krnuniyatlari mavjudligidan kat’iy nazar, har bir mamlakat 
shart-sharoitlarini hisobga olish zarurligi; 
- eski turmush tarzi mezonlari va yangi iktisodiy kadriyatlarning nomuvofikligi, 
ba’zi xollarda esa, karama-karshi ziddiyatli tusga ega bulishi; 
- jamiyat a’zolari bir kismining eski mafkura iskanjasidan kutilishning 
kiyinchilik bilan ketishi, yangi iktisodiy munosabatlarga ehtiyotkorlik bilan 
yondoshishiga karamay, tashabbuskor, izlanuvchan, tadbirkor va tarakdiyparvar 
kishilarning tobora ortib borishi kabilar. 
Tarix tajribasiga kura, madaniylashgan bozor munosabatlariga utish davrining 
dovomiyligi bozor iktisodiga utishning Kanday yuli, andozasi tanlanishi kabi boshkr 
shart-sharoitlarga boglik, buladi. XX asr nixryasiga kelib, shakllan-gan iktisodiy 
taffakur va iktisodiy tarakdiyot istikfollari tugoisidagi krrashlarda erkin itisodiy 
tartibga solish goyasi ham, markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish goyasi ham 
insirozga uchraganligii bayon etilmokda. Chunki I.Karimov ta’kidlaganidek: Jaxrn 
sivilizatsiyasi ijtimoiy tarakkiyotning sifat jixatdan yangi yullarini ishlab chikdi, 
tartibga solinadigan bozor iktisodiyoti mana shu yulga asos kdlib olingan. 
Utish davri kuxna Yevropa mamlakatlarida bir necha yuz yilni tashkil etgan 
bulsa, mustamlakachilikdan ozod bulgan Osiyo va boshka kita mamlakatlarida bir 
necha un yildan iborat buldi. Masalan, Buyuk Britaniya-200 yil, Fransiya -150 yil, 
Germaniya va AKSH 150-100 yil. 
Boshlangich shart-sharoitlarga kura, yondoshilgan guruxdash mezoniga asosan 
tartiblashga solinadigan bozor iktisodiyoti mamlakatlari uchun 3 ta yondashuv va 
yana bir turdagi urinish mavjudligi I.Karimov tomonidan taxdil etilgan. Bular: 
1. Uzokdavom etgan evolyutsion tarakkiyotni bosgan rivojlangan 
mamlakatlardagi aralash iktisodiyot; 
2. An’anaviy (oddiy va bozor, patriarxal feodal munosabatlariga ega) iktisodiyot 
asosida shakllanayotgan madaniylashgan bozor munosabatlari; 
3. Rejalashtirilgan buyrukbozlik iktisodiyoti negizida shakllanayotgan bozor 
munosabatlari ga asoslangan demokratik jamiyat; 
4. Sotsializm goyalarini samarali bozor iktisodi vujudga keltirish bilan kushib 
olib borishga urinayotgan sotsialistik iktisodiyotning Xitoycha yuli. 
Yukoridagi 
yondoshuvlar 
asosidagi 
taxdillar 
kursatishicha, 
bozor 
munosabatlarining rivojlanishi birorta ham mamlakatda benukson va tekis 
kechmagan. 
Bozor mexanizmlarini ideallashtirish ham katta xato buladi. 
Shuning uchun ham «O'zbekiston tanlab olgan yul respublika va uning xalkining 
manfaatiga nixoyatda moye keladigan ijtimoiy jixatdan yunaltirilgan bozor 
iktisodiyotini shakllantirishga karatilgan iktisoddir» — deb ta’kidlaydi I.Karimov.
11