Toshkent arxitektura qurilish instituti

в 
а 
б 

---

71 
Jamlama – blokli uslubning amaliyotga joriy etilishi qurilish – montaj 
ishlarida har bir million rubl hisobiga 20 tagacha kishini ishdan ozod qilish 
imkonini beradi (bu qiymat 1984 yilgi hisob – kitoblar asosida keltirilgan), 
shuningdek «ishlab chiqarish – tashish – montaj» bosqichi davrini ancha 
qisqartirish imkonini beradi. 
Bu ko‘rinishdagi tizim dastlab Sharqiy Sibir hududida ekstremal tabiiy–
iqlim va iqtisodiy-geografik sharoitlarda neft–gaz sanoati ob’yektlarini tezkor 
qurib bitirish maqsadida «
Sibkomplektmontaj
» birlashmasi qo‘llagan. 
Shuningdek, ishlab chiqarish – qurilish tizimlari tomonidan Podmoskove, 
Orenburg, Boshqirdiston va boshqa bir qator hududlarda qo‘llangani qayd 
qilinadi. 
3.3.
 
Harakatchan qurilish tashkilotlari 
 
Xalq xo‘jaligining ehtiyojlari bilan belgilanadigan qurilishlar geografiyasi 
qurilish tashkilotlarining holati (quvvati, moddiy texnik bazasi) bilan to‘liq 
tarzda mos kelmaydi, shu sababli ishlarning bir qismini qurilish bazalaridan 
uzoqda joylashgan hududlarda bajarishga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, hatto 
alohida, o‘ta muhim ob’yektlarda yirik qurilish–montaj tashkilotlari jalb 
qilinganida ham ularning maksimal quvvati yetmay, bu holda bir hudud 
doirasida ish olib boradigan trestlar quvvatini vaqtincha bir joydan ikkinchisiga 
joyga ko‘chirish ehtiyoji yuzaga keladi. Bunday hollarda qurilish tashkilotlari 
harakatchan (
mobil
) deyiladi.
Qurilish ishlab chiqarishining mobilligi
– bu mehnat jamoalari va ishlab 
chiqarish quvvatining qisqa muddatda ob’yektlar bazasidan uzoqda joylashgan 
qurilishni amalga oshirish maqsadida yangi joyga ko‘chirish imkoniyati bilan 
belgiladi.

---

72 
Qurilish tashkilotlarining harakatchanligi (
mobillik
) masalasi nisbatan 
dolzarb masala bo‘lib, u maxsus ixtisoslashgan harakatchan shakllarni tashkil 
etish bilan shuningdek, oddiy qurilish – montaj tashkilotlarining mobillik 
darajasini oshirish yordamida hal qilinadi.
Harakatchan tashkilotlardan foydalanish sohalari
va ularning mamlakat 
iqtisodiyotida tutgan roli quyidagi holatlarda o‘z ifodasini topadi: 

ekstremal tabiiy – iqlim sharoiti hududlarda jumladan, Rossiya 
shimoliy va sharqiy mintaqalarining o‘zlashtirilayotgan hududlari, 
O‘zbekistonning shimoliy, g‘arbiy cho‘l zonalari qurilishlarni kengaytirish va 
jadallashtirish; 

cho‘ziq tavsifdagi ob’yektlarda (LEP, neft–gaz quvurli o‘tkazmalari, 
avtomobil va temir yo‘llar) ishlarni bajarish; 

ixtisoslashtirilgan ishlar hajmi ko‘payishida ortishida yuqori malakali 
kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj ortishi; 

yangi hududlar va maydonlarning birlamchi o‘zlashtirilishi; 

qurilish tashkilotlarining me’yoridan ortiqcha yuklama tufayli 
zo‘riqishini bartaraf qilish. 
Harakatchanlik (
mobillik
)ni ta’minlash uchun quyidagi shartlarga amal 
qilish talab qilinadi: 

ob’yektlarning qurilishida mehnat sarf–xarajatlarining bevosita 
qurilish maydonlarida kamaytirish bilan bog‘liq loyiha yechimlari; 

harakatchan tashkilotlarni zarur resurslar bilan ta’minlovchi qurilish 
maydonidan uzoqda joylashgan tayanch statsionar bazalarni rivojlantirsh; 

qurilish mashinalarining harakatchanlik darajasini oshirish va qurilish 
industriyasining harakatchan bazasini tashkil qilish; 

hrakatchan ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish; 

---

73 

ekspeditsiya – navbatchilik (
vaxta
) asosidagi uslub yordamida mehnat 
resurslarining harakatchanligiga turtki berish; 

hududiy jihatdan ajralgan va avtonom tavsifda faoliyat yurituvchi 
ishlab chiqarish sharoitlarida yuqoridagi omillar hisobga olinishini ta’minlovchi 
maxsus tashkiliy shakllar. 
Harakatchan tashkilotlarning o‘ziga xosligi–yangi hududlarning doimiy 
ravishda o‘zlashtirilishi (dastlabki, 
pioner
tavsifdagi o‘zlashtirish) bilan bog‘liq 
bo‘lib, bu xususiyat ularning odatdagi (statsionar) qurilish–montaj 
tashkilotlaridan farqini belgilab beradi. 
Harakatchan (
mobil
) tashkilotlar jumlasiga ishchilarning doimiy yashash 
joylaridan uzoq masofada joylashgan hududlarda qurilish ob’yektlarida ishlashi 
bajarishi, tashish imkoniyatlari, ularni har kuni yashash joyiga qaytarib olib 
kelish imkonini bermaydigan tashkilotlar kiritiladi.
Harakatchan qurilish – montaj tashkilotlarining oqilona tashkiliy shakli –
yagona qurilish bazasi tarkibida birlashtirilgan, umumiy qurilish yoki 
ixtisoslashtirilgan trest.
1.
Harakatchan qurilish – montaj boshqarmasi (HQMB), harakatchan 
ixtisoslashtirilgan qurilish – montaj boshqarmasi (IHQMB), PMK, SMK va 
boshqalar. PMK–tarqoq joylashgan qurilish sharoitlarida ishlarni bajaradigan, 
samarali tavsifli birlamchi tashkiliy shakl hisoblanadi. PMK transport sohasi va 
qishloq xo‘jaligida keng tarqalgan. PMKning ish faoliyatidagi o‘ziga xos 
xususiyat–bo‘linmalarning o‘z joyini tez–tez o‘zgartirib turishi va bazadan 
uzoqdagi joylashgan ob’yektlar qurilishi amalga oshirishi bilan belgilanadi. 
Umumiy qurilishga oid PMK – barcha qurilish ishlari va qurilish 
konstruksiyalarini montaj qilish ishlarini bajaradigan bosh pudratchi 
hisoblanadi. Umumiy qurilishga oid PMK ning tamoyil jihatidan tuzilmasi
3.10–rasmda ko‘rsatilgan. Uning tarkibidagi harakatchan otryadlar binolarning 
ma’lum aniq konstruksiya elementlarini qurishga ixtisoslashtiriladi yoki bir, 

---

74 
shuningdek bir nechta ishlar turlarini amalga oshirishga yo‘naltiriladi. Ishlarni 
amalga oshirish davrida brigadalarga zarur qurilish mashinalari, qurilmalar, 
vagon turidagi umumiy yotoqxonalar va ombor inshootlari ajratib beriladi. 
Brigadalarga inventar moslama va anjom – uskunalarning to‘liq jamlamasi 
biriktiriladi.
2.
Ishlab chiqarish faoliyatiga xizmat ko‘rsatadigan kenja bo‘linmalar – 
mexanizatsiya boshqarmasi (MB), avtotransport korxonasi (ATK), IChTJB – 
Ishlab chiqarish – texnologik jamlash boshqarmasi, ishlab chiqarish bazasi 
(statsinar tavsifda) va harakatchan turda (harakatlanuvchi korxona, sex, 
poligonlar, BQB
 
– Beton – qorishmasi bo‘g‘ini, qozonxona, elektr stansiyasi va 
h.k.) 
3.
Navbatchilik asosidagi (
vaxta
) istiqomat posyolkalarida hayot faoliyati 
va kundalik – maishiy turmush shart – sharoitlarni ta’minlash bo‘yicha maxsus 
bo‘linma tashkil qilinadi.
Harakatchan qurilishning o‘ziga xos xususiyatlari – uning tarkibida 
ekspeditsiya, navbatchilik asosida (
vaxta
), ekspeditsiya – navbatchilik asosida 
(
vaxta
) mehnatni tashkil qilish shakllari mavjudligi. Bu uslublar ko‘plab 
umumiy xususiyatlari egaligi bilan birga, ayrim tarkibiy elementlari bilan 
farqlanadi: jumladan, ular boshqaruv tuzilmasi, mehnat va dam olish rejimi, 
ijtimoiy infratuzilmalarning tashkil qilinishi va shu kabilar bilan bir – biridan 
farqlanadi.