Eshonqulov O. E. va boshq. Genetika: Akad litseylar uchun darslik / A. E. Eshon e 99 qulov, K. N. Nishonboyev, M. Bosimov
Yüklə 2,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Belgi
Gen Genotip I. No‘xot rangi Sariq A AA, Aa Yashil a aa II. No‘xot shakli Silliq B BB, Bb Burishgan b bb Digomozigotali organizmlarni chatishtirishdan boshlaymiz: P: O AABB X O aabb genotip 16 (100%) AaBb Gametalar: 4 AB 4 ab F 1 : 16 AaBb fenotip 16 (100%) AB Birinchi avlod bir xilligi qonunining yuzaga chiqqanligini ko‘ramiz. So‘ngra hosil b o ‘lgan digeterozigot duragaylar o ‘zaro chatishtiriladi. P: (F 1 ) O AaBb X O AaBb Gametalar: AB Ab aB ab AB Ab aB ab Hosil b o ‘lgan gibridlarni tahlil qilish oson b o ‘lishi uchun ingliz olimi Pennet tavsiya etgan panjaradan foydalanamiz. Digeterozigot duragaylar o ‘zaro chatishtirilganda quyidagi natijani olamiz (3-rasm). Sariq silliq — AB — 9 Sariq burishgan — Ab — 3 Yashil silliq — aB — 3 Yashil burishgan — ab — 1 Demak, chatishtirish uchun olingan belgilar yig‘indisidan tashqari belgilarning yangi kombinatsiyasi kelib chiqqanligini 15 2-r a s m. Monogibrid duragaylash sxemasi. Ikkinchi avlod belgilarining ajralishi. ko‘rdik (yashil, silliq va sariq, burishgan). Bu tajribadan M endel ikkita har xil belgilarning bir-birini inkor etuvchi variantlari mus- taqil kombinatsiyalana olishi m um kin ekan, degan xulosa chiqar- di. Agar har bir belgining ikkinchi avlodda nasldan naslga o ‘tishi- ni tahlil qilsak, ularning har qaysisi 3 : 1 nisbatda taqsimlanishini k o ‘rish qiyin emas. H am m a sariq belgi — 12 (9A + 3A), yashil belgi — 4 (3a + 1a), ya’ni 12A : 4a q 3A : 1a. Xuddi shunday natija shakl taqsim- lanishida ham kuzatilishi mumkin: 12B : 4b q 3B : 1b. Mendelning uchinchi qonuni quyidagicha ta ’riflanadi: ikki yoki undan ortiq bir-birlarini inkor qiluvchi belgilari bo‘lgan geterozigot organizmlar o ‘zaro chatishtirilganda belgilarning mustaqil nasldan naslga o ‘tishi yoki kombinatsiyalanishi kuzatiladi. Lekin shu narsani unutm aslik kerakki, bu qonun faqat no allel genlar no gomolog xromosomalarga joylashgandagina amalga oshadi. 16 Genetika 3-r a s m. Digibrid duragaylashda belgilarning irsiylanishi. Mustaqil yechish uchun masalalar 1-m asala. M onogeterozigot Aa, digeterozigot AaBb va trigeterozigot AaBbCc organizmlarda qancha turdagi gametalar hosil b o ‘lishini aniqlang. H ar qanday genetik masalani yechishni gametalarni aniqlash- dan boshlash kerak. Buning uchun avvalo gametalar sofligi qonuni- 17 ni bilish lozim: gam etada har bir juft allellardan faqat bittasi b o ‘ladi. G am etalar turlarining um um iy soni 2n ga teng; bu yerda n — allellar juftlarining soni. M onogeterozigot (Aa) organizmda faqat ikki turdagi gametalar hosil b o ‘ladi: A va a (2 1 q 2). Digeterozigot organizm (AaBb) da to ‘rt turdagi gametalar b o ‘lishi mumkin: AB, Ab, aB, ab (2 2 q 4). Trigeterozigot (AaBbCc) organizmda esa sakkiz turdagi game- talarning yarmisida A, qolgan yarmida a allellar mavjud, ularni ikkita qatorga yozamiz. Keyin B va b allellarini avval ikkita dom inant, keyin ikkita retsessiv qilib yozamiz, keyin shu ustunchalar yoniga C va c allellarni bir dom inant, bir retsessiv qilib ketm a-ket yozamiz. ABC aBC ABc aBc AbC abC Abc abc Trigeterozigotali organizmlarda gam etalar hosil b o ‘lishini aniqlashning ikkinchi usuli ham mavjud: A aBbCc C c C c C c C c 2 -m asala. Itlar yungining qora rangi — jigarrang ustidan, kalta yungi — uzun yungdan to ‘liq dom inantlik qiladi. Ikkala juft gen lar har xil autosom a xromosomalarda joylashgan. Ovchi qora va kalta yungli itlarni ko‘paytirish maqsadida xuddi shunday fenotipli itlarni chatishtirgan. Lekin ularning avlodidagi kuchukchalarning m a’lum qismigina qora, kalta yungli b o ‘lgan. Qolganlari esa qora, uzun yungli yoki jigarrang, uzun yungli b o ‘lgan. C hatishtirish u ch u n olingan itlarning genotiplarini aniqlang. Ovchi itlari gomozigota qora, kalta junli ekanligini tek- shirish uchun qanday chatishtirish o ‘tkazilishi lozim? 18 Genetika 3-m asala. Boshog‘i chiltonoqsiz, qizil b o ‘lgan bug‘doy navla- ri — boshog‘i qiltanoqli, oq rangli b o ‘lgan navlar bilan chatishtir- ilganda F 1 da olingan o ‘simliklar qiltanoqsiz va qizil boshoqli b o ‘lgan. F 2 da esa quyidagicha ajralish nam oyon b o ‘lgan: 159 ta qiltanoqsiz, qizil; 48 ta qiltanoqsiz, oq; 54 ta qiltanoqli, qizil; 16 ta qiltanoqli, oq boshoqli o ‘simliklar olingan. O ‘rganilayotgan belgilar qanday irsiylanadi? F 2 o ‘simlik- larning necha foizi geterozigotali? Tahliliy chatishtirish o ‘tkazish uchun F 1 o ‘simliklarini qanday fenotipga ega b o ‘lgan o ‘simliklar bilan chatishtirish kerak? 4-m asala. Yumaloq, chipor tarvuz o ‘simliklari uzunchoq, yashil mevali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda avlodda olingan o ‘simliklarning ham masi yumaloq, yashil mevali b o ‘lgan. Ikkinchi tajribada ham xuddi shunday chatishtirish o ‘tkazilganda avlodda olingan o ‘simliklarni quyidagi fenotipik sinflarga ajratish mumkin b o ‘lgan: 20 ta o ‘simlik yumaloq, yashil mevali; 18 ta o ‘simlik yumaloq, chipor mevali; 19 ta o ‘simlik uzunchoq, yashil mevali; 21 ta o ‘simlik uzunchoq, chipor mevali. Chatishtirish uchun olingan barcha o ‘simliklarning genotipini aniqlang. O ‘rganilayotgan belgilarning qanday irsiylanishini tushuntirib bering. 5-m asala. G ‘o ‘za o ‘simligida hosil shoxi cheklanmagan va cheklangan tipda, tola rangi esa qo‘ng‘ir va oq b o ‘ladi. Shoxning cheklanmagan tipda b o ‘lishligi cheklangan tipda b o ‘lishligi ustidan to ‘liq, tolning qo‘ng‘ir rangda b o ‘lishligi esa oq rangi ustidan to ‘liqsiz dom inantlik qiladi. 1 ) cheklanmagan shoxli, qo‘ng‘ir tolali g‘o ‘za o ‘simliklari cheklangan shoxli, oq tolali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda F 1 da olingan o ‘simliklarning ham masi cheklanmagan shoxli va tola novvotrang b o ‘lgan. F 1 o ‘simliklari o ‘z -o ‘ziga chatishtirilib, keyin- gi avlod olinsa, ularning fenotipi qanday b o ‘ladi? Fenotipik sinf- larning nisbatini aniqlang. 2) F 1 da olingan o ‘simliklar cheklangan shoxli va oq tolali o ‘simliklar bilan chatishtirilsa, keyingi avlodda olingan o ‘simlik- larning genotipi va fenotipini aniqlang. 6 -m asala. Sulida norm al b o ‘ylik — balandlikdan, ertapishar- 19 lik — kechpisharlikdan ustunlik qiladi. Bu belgilarni ifodalovchi genlar har xil xromosomalarda joylashgan: a) gomozigotali kechpishar, norm al b o ‘yli suli navi baland b o ‘yli, ertapishar navli bilan chatishtirish natijasida olingan dura- gaylar qanday belgilarga ega b o ‘ladilar; b) F 1 duragaylarni o ‘zaro chatishtirishdan olingan avlod orasi- da baland b o ‘yli, ertapishar o ‘simliklar necha foizni tashkil qiladi; d) ertapishar, norm al b o ‘yli sulini o ‘zaro chatishtirganda 22372 ta o ‘simlik olingan. U lardan 5593 tasi baland b o ‘yli va xuddi shunchasi kechpishar b o ‘lgan. Hosil b o ‘lgan o ‘simliklar orasida nechtasi baland b o ‘yli, kechpisharligini aniqlang. 7-m asala. Qoramtir, jingalak sochli, faqat birinchi belgisi b o ‘yicha geterozigotali ayol, qoramtir, silliq sochli, lekin birinchi belgisi b o ‘yicha geterozigota yigit bilan turm ush qurgan. Ushbu oilada tug‘iladigan farzandlarning fenotip va genotiplarini aniqlang (silliq soch — retsessiv). 8 -m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota kulrang, uzun qanotli urg‘ochi, qora rangli, kalta qanotli erkak drozofila bilan chatishtirilgan. Ushbu chatishtirish natijasida paydo b o ‘ladi- gan naslning fenotipi va genotipi qanday b o ‘ladi? 9-m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota qora ko‘zli va besh barm oqli erkak (lekin yoshligida ortiqcha barm og‘i olib tashlangan) ko‘k ko‘zli, besh barm oqli ayolga uylangan. Ushbu nikohdan ko‘k ko‘zli va olti barm oqli bola tug‘ilishi mumkinmi? 10-masala. Otasi ham, onasi ham qora jingalak sochli oilada malla, silliq sochli bola tug‘ildi. O ta-ona va bolaning genotipini aniqlang. 11-masala. Paxmoq junli oq quyon bilan paxm oq junli qora quyon chatishtirilganda bitta oq, silliq junli quyon olindi. Masalada berilgan m a’lumotlarga ko‘ra ota-onasining genotipini aniqlash mumkinmi? 12-masala. Q o‘ng‘ir ko‘zli (dom inant), chapaqay (retsessiv) yigit ko‘k ko‘zli o ‘naqay qizga uylanganda ulardan ko‘k ko‘zli cha paqay bola tug‘ilgan. Bola va ota-onalarning genotipini aniqlang. 13-masala. Shabko‘r (dom inant belgi), chapaqay (retsessiv belgi) erkak har ikkala belgisi b o ‘yicha sog‘lom ayolga uylangan. Oilada ikki bola tug‘ilgan, ularning bittasi ikkala belgi b o ‘yicha sog‘lom, ikkinchisi shabko‘r va chapaqay. O ta-onalar va bolalar- ning genotipini aniqlang. 20 Genetika 14-masala. Odamlarda polidaktiliya va o ‘naqaylik dom inant belgilardir. Otasi 6 barmoqli, onasi har ikkala belgiga nisbatan sog‘lom oiladan chapaqay va barm oqlari soni norm al bola tug‘ildi. Bu oilada yana qanday fenotipli bolalar tug‘ilishi mumkin? 5 -§ . Tahliliy chatishtirish M endel irsiyatni o ‘rganishda duragaylarni tahliliy chatishtirish usuli bilan organizmlarning gomozigotali yoki geterozigotali ekan- ligini aniqlash mumkinligini ko‘rsatadi. Buning uchun genotipi aniqlanishi zarur b o ‘lgan organizm bilan gomozigota retsessiv indi vid chatishtiriladi. P: O AA x O aa Gameta: A a F 1: Aa Agar dom inant individ gom ozigota b o ‘lsa, bundan chatishtirishda ajralish sodir b o ‘lmaydi, F 1 duragaylarida bir xil b o ‘ladi. Agar dom inant shakllar geterozigota b o ‘lsa, u holda: P: O Aa x O aa Gametalar: A a a F 1: Aa aa Bunda ajralish ham genotip, ham fenotip jihatdan 1 : 1 nis- batda b o ‘ladi. Demak, tekshirilayotgan organizm geterozigota ekan. Agar tekshirilayotgan individ ikki juft belgisi bilan farqlansa, u holda P: O AaBb x O aabb Gametalar: AB Ab aB ab ab F 1: AaBb Aabb aaBb aabb Avlodda 4 xil fenotip 1 : 1 : 1 : 1 nisbatda b o ‘ladi, ya’ni ular ning har biri 25 : 25 : 25 : 25 foizga to ‘g ‘ri keladi Yüklə 2,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|