Maddany ň gurlu

Amaly ýumuş
Ýokardaky usul bilen iligiň, çaý çemçe siniň we şuňa meňzeş 
zatlaryň dykyzly gyny anyk laň. Dykyzlygyny anyklamak bilen 
tylla şaý-sepleriň hakykylygyny barlamagyň mümkindigini ýatda 
saklaň!

---

35
1-nji jedwel
Gaty jisimler
g/sm
3
Suwuklyklar g/sm
3
Gazlar
g/sm
3
Buz
0,9
Benzin
0,71
Wodorod
0,00009
Äpişgäniň 
aýnasy
2,5
Spirt
0,79
Tebigy gaz
0,0008
Alýuminiý
2,7
Kerosin
0,8
Azot
0,00125
Polat
7,8
Ösümlik ýagy 0,9
Ys gazy
0,00125
Mis
8,9
Süýt
1,03
Kislorod
0,00143
Kümüş
10,5
Deňziň suwy
1,03
Altyn
19,3
Bal
1,35 Kömürturşy gazy 0,00198
Platina
21,5
Sulfat 
kislotasy
1,8
Iridiý
22,4
* Suwuklyklaryň göwrümi litrde berilse, 1 litr = 1 dm
3
= 0,001 m
3
arkaly hasaplanýar.
Mesele çözmegiň nusgalary
1. Göwrümi 2 sm
3
bolan tylla bilezigiň massasy näçe bolar?
B e r l e n :
F o r m u l a s y:
Ç ö z ü l i ş i :
V
= 2 sm
3

 
= 19,3 g/sm
3
ρ =
m
V
, 
mundan
m
=  
· 
V.
m
= 19,3
g
sm
3
· 2 sm
3
= 38,6 g.
Tapmaly
m
= ?
Jogaby: m
= 38,6 g.
2. Massasy 100 g bolan alýuminiý predmetiň göwrümi näçe bolar?
B e r l e n :
F o r m u l a s y:
Ç ö z ü l i ş i :
m
= 100 g

al
= 2,7 g/sm
3
ρ =
m
V
, 
mundan
V
m
=
ρ
.
V
=
=
100
2 7
3
g
g
sm
,
37,037 sm
3
.
Jogaby: V
= 37,037 sm
3
.
Tapmaly
V
= ?
Watandaşlarymyz Biruny we Abdurah man Hazyn, dürli maddalaryň 
dykyzlyklaryny örän takyk ölçäpdirler. Biru ny dürli şekildäki maddalaryň 
göw rümini öl çemek üçin ýörite gural ýasapdyr (18-nji surat). Munda 
göwrümi ölçenmeli bolan jisim gapdaky suwa (1) batyrlypdyr. Şonda 
jisimiň göwrümine deň mukdardaky suw 2 jürmenek arkaly 3 käsä akyp 
düşüpdir. Biru ny suwdan ýeňil bolan mum, şem we agaç ýaly jisimleriň 
dykyzlygyny hem anyklapdyr. Süýji we şor suwlaryň dykyzlyklaryny 
anyklap, olary ulanmak baradaky pikirleri-de aýdyp geçipdir.

---

36
Omar Heýýamyň şägirdi 
Abu-l-Fath Abdu rahman 
al-Mansur al-Hazyn 
Merw şäherinde doglupdyr. 
Onuň «Danalyk terezisi» atly kitaby we astronomik 
jedweli (1120-nji ýyl) meşhurdyr.
18-nji surat.
Biruny «Hindistan» atly eserinde: Beýle 
ýerleriň (derýalaryň deňze guýýan ýeri) 
gämiler üçin howply bolmagy, ondaky suwuň 
19-njy surat.
tagamy sebäplidir, çünki tagamly (süýji) 
suw, agyr zatlary şor suwuň göterişi ýaly 
göterip 
bilmeýär 
diýip 
nygtaýar. 
Abdurahman Hazyn jisimleriň dykyz-
lygyny has takygrak ölçemek üçin, 
olaryň massasyny wakuumda ölçemegi 
teklip edýär. Şonuň üçin mahsus terezi 
ýasaýar (19-njy surat).

1. 100 g şekeriň we ondan edilen gandyň göwrümini deňeşdiriň.
2. Şekerli çaýyň dykyzlygyny şekersiz çaýyň dykyzlygy bilen 
deňeşdiriň (tejribe geçirip görüň).
3. 1 kg/m
3
 näçe g/sm
3
 bolýar?
4. 1 litr ösümlik ýagynyň massasy näçe kilogram bolýar?