Maddany ň gurlu

16-njy TEMA
DYKYZLYK WE ONUŇ BIRLIKLERI. BIRUNYNYŇ WE 
HAZYNY
Ň
 DYKYZLYGY KESGITLEMEK USULLARY
Menzurka mälim mukdardaky ýyly suwy salalyň. Göwrümini belläp, 
oňa çaý çemçede şeker salyp eredeliň. Şonda suwuň göwrüminiň 
üýtgemändigini göreris. Şeker nirä gitdi? Şekeri emele getirýän 
bölejikler, suwuň bölejikleriniň arasyna dargap gitdi. Diýmek, maddany 
düzýän bölejikler bir-birinden mälim aralykda ýerleşýän eken. 
Käbir maddalardaky bölejikler ýakyn ýerleşse, käbirlerinde bolsa 
uzagrakda bolýar. Mundan başga-da dürli maddalaryň bölejikleriniň 
massasy dürlüçe bolýar. Maddanyň bu aýratynlygy dykyzlyk diýlip 
atlandyrylýan fiziki ululyk arkaly aňladylýar.
Dykyzlyk
diýip, maddanyň birlik göwrümine dogry gelýän 
massasyna aýdylýar.
Dykyzlyk 

(ro) harpy bilen belgilenýär.
Dykyzlyk = 
Massa
göwrüm
. 
ρρ
==
m
V
,
ρ – dykyzlyk, 
m 
 – massa, 
V
– göwrüm.
Dykyzlygyň birligi 1
kg
m
3
.

---

34

demir
= 7800
kg
m
3
. Bu, demirden ýasalan, taraplary 1 m-den bolan 
kubuň massasy 7800 kg-a deň bolýar diýenidir. Edil şeýle göwrümi 1 
m
3
bolan mis kubuň massasy 8900 kg bolýar. Dykyzlygy 
g
sm
3
da hem 
aňlatmak mümkin. Munda 
kg
m
3
dan 
g
sm
3
ga aşakdaky ýaly geçilýär: 
ρ =
=
=
1
3
1000
kg
m
g
1000000sm
3
=
=
1
1000
3
3
0 001
g
sm
g
sm
,
. Gazlaryň dykyzlygy kiçi, 
suwuklyklarda ulurak bolýar. Gaty jisimleriň dykyzlygy olaryňkydan 
uly bolýar (16-njy surat).
1 sm
3
1 sm
3
1 sm
3
1 sm
3
Howa 
Suw 
Gurşun 
Simap
m
= 0,00129 g 
1 g 
11,3 g 
13,6 g
16-njy surat.
17-nji surat.
Diýmek, käbir maddanyň ýa-
da 
jisimiň 
dykyzlygyny 
kesgit-
lemek üçin onuň göwrümini we 
massasyny ölçäp tapylýan eken. 
Islendik şekildäki jisimleriň mas-
sasyny terezide ölçemek mümkin. 
Ýöne göwrümini hemişe çyzgyç bilen 
anyklap bolmaýar. Meselem: ýüzük, 
syrga. Suwda eremeýän jisimleriň göwrümi aşakdaky ýaly anykla nýar 
(17-nji surat). Menzurka suw guýlup, onuň göwrümi 
V
1
bellik edilýär. 
Soňra oňa ýüzük salnyp, suwuň söňky derejesi 
V
2
ýazyp alynýar. 
Mundan ýüzügiň göwrümi 
V = V
2
 –V
1
. Diýmek, ýüzügiň göwrümi 
2,8 sm
3
 
2 sm
3
= 0,8 sm
3
-a deň.