Maddany ň gurlu

36-njy TEMA
ÝYLYLYGY DÖREDÝÄN ÇE
Ş
MELER.
ÝYLYLYGY KABUL ETMEK
Mälim bolşy ýaly, ýylylyk odun, kömür, gaz, nebit önümlerini 
ýakmak netijesinde emele gelýär. Ýöne ýylylygyň esasy çeşmesi – 
Gündir. Ýeriň ýüzüne gelip düşýän Gün şöhleleri ony gyzdyrýar, 
ondan ýylylyk atmosferanyň aşaky gatlaklaryna geçýär we howany 
gyzgyrýar. Kömür, gaz we nebit hem Ýere köp asyrlaryň dowamynda 
düşen Gün şöhleleriniň energiýasynyň önümidir. Hatda peýdalanylýan 
ýeliň energiýasy hem Gün sebäpli bolýar.
Eýsem, ýylylyk diýende nämä düşünýäris? Irki döwürlerde 
ýylylygy hem nähilidir madda diýip hasaplapdyrlar. Meselem, gaz 
ýananda ondan ýylylyk bölünip çykyp suwa öwrülýär. Netijede indi 
ýylylyk suwda bolýar. Eger gaýnaýan suwy gazdan alyp goýsak, 

---

103
ondan ýylylyk bölünip çykyp howa geçýär we ş.m. Şoňa görä-de ony 
ölçemek üçin aýratyn «ýylylyk mukdary» diýlip atlandyrylýan fiziki 
ululyk girizilendir. Geliň, şeýle tejribe geçireliň. Gyşda iki sany buz 
bölegini galyň ellik bilen tutup (eliňiziň yssysy buza geçmez ýaly), 
olary bir-birine sürtüp göreliň. Şonda buzlar eräp, suw damjalap 
başlaýar. Buzy eretmek üçin oňa ýylylyk nämeden berildi? Gadymda 
adamlar iki sany agajy sürtüp ot alypdyrlar. Simi hem bir ýerinden 
birnäçe gesek tiz-tiz eplense şol ýeri gyzýar. Agyr çekiji göterip 
metalyň bölegine birnäçe gezek urulsa, metal hem gyzýar. Bularyň 
ählisinde mehaniki energiýa ýylylyk energiýasyna öwrülýär. Şoňa 
meňzeş sürtülen ähli jisimleriň gyzmagyna Siz durmuşda duşansyňyz. 
Olary ýadyňyza salyň. Ynha şeýle tejribeler, ýylylyk hem energiýanyň 
bir görnüşidigi baradaky netijä alyp gelýär. Onda biziň bilýän 
potensial we kinetik energiýadan haýsy biri ýylylyk energiýasyna 
dogry gelýär? Ýa-da bir wagtda ikisi-demi? Mälim bolşy ýaly, 
maddalar maýda bölejiklerden düzülen we olar dyngysyz hereketde 
bolýarlar. Gözegçilikleriň görkezişi ýaly, eger madda gyzdyrylsa, 
bölejikleriň hereketi çaltlanýar. Mundan