99
13. Getirilen ulgamda ýük 1 m beýiklige göterilse,
F
güýç goýlan ýüpüň
ujy näçe metr beýiklige göteriler?
F
P
A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
14. Bir jynsly materialdan gyrkylyp alnan jisim suratlarda görkezilişi
ýaly asylyp goýuldy. Olardan haýsy biri şu ýagdaýda galýar?
A)
B)
C)
D)
15. Eplenmeýän metaldan taýýar lanan bir jynsly steržen suratda gör-
kezilen şekilde. Onuň massa merkezi nirede bolmagy mümkin?
L
K
M
A)
K
nokatda.
B)
L
nokatda.
C)
M
nokatda.
D)
K–L
arasynda.
JEMLEÝJI SÖHBET
Munda Siz III bapda öwrenilen esasy fiziki düşünjeler, düzgünler
we kanunlaryň gysgaça mazmuny bilen tanyşýarsyňyz.
Massa
merkezi
Jisimiň ähli massasy toplanan ýaly
bolan we şu nokatdan asyp
goýlanda tapawutsyz deňagramlylyk ýadgaýynda galýan nokat.
Bir jynsly jisimleriň (m., şar, sfera, töwerek we ş.m.) massa
merkezleri olaryň geometrik merkezleri bilen üstme-üst düşýär
.
Deňagram-
lylygyň
görnüşleri
Jisimi deňagramlylyk ýagdaýyndan çykarylanda: a) ony
ilkibaşdaky ýagdaýyna gaýtarýan güýji emele getirýän
deňagramlylyga
durnukly deňagramlylyk
; b) barha uzaklaşdyrýan
güýji emele getirýän deňagramlylyga durnuksyz
deňagramlylyk
;
d) hiç hili güýç emele gelmese
tapawutsyz deňagramlylyk
diýilýär.
100
Güýç mo
-
menti
M
=
F
·
l
formula bilen anyklanýan fiziki ululyk.
F
– güýç;
l
–
güýjüň
egni bolup, aýlanma okundan güýjüň goýlan nokadyna
çenli bolan iň gysga aralyk.
Ýönekeý
mehanizmler
(blok, ýap
-
gyt tekizlik,
wint, pahna,
worot)
Güýç ugruny üýtgetmek, güýçden utuş gazanmak üçin
peýdalanylýan mehaniki mehanizmler.
Blok
–
gyrasy oýuk tigir bolup, ondan ýüp geçirilýär
.
Gozgalýan
we
gozgalmaýan
ýagdaýda işleýär.
Gozgalýan blok diňe güýjüň ugruny
üýtgedýär.
Gozgalýan blok güýçden 2
esse utuş
berýär. Gozgalýan we gozgalmaýan
bloklar dan
ybarat
bolan
sistema
polispast
diýilýär. Ýapgyt tekizlikdäki
ýüki götermäge täsir edýän
F
güýç
F
=
h
s
mg
bilen anyklanýar. Wintler
hem güýji ýeňmäge kömek edýän
“domkrat” hökmünde ulanylýar. Pahna üçburçluk şeklinde
bolup, uly
kese kesilen üstli bölege
F
güýç täsir etdirilende,
on dan
F
1
güýçleri almak mümkin.. Worotda güýçden utuş
gazanmak
R
r
esse bolýar.
R
– worot baraba nyny aýlaýan
tirsek şekilli dessäniň uzynlygy;
r
– arkan saralýan ba rabanyň
radiusy. Birnäçe worotdan
ybarat bolan sistema
lebýodka
diýilýär.
Ryçag
Gozgalmaýan daýanjyň daşynda aýlanyp bilýän gaty jisim.
Ryçagyň
deňagramlylyk
şerti
F
1
·
l
1
=
F
2
·
l
2
Arhi med tarapyn dan
tapylypdyr. Ryçagdan agyr ýükler i
götermekde güýçden utmak üçin
peýdalanylýar.
Meha nika-
nyň altyn
düzgüni
Islendik mehaniki mehanizm güýçden näçe
esse utuş gazansa,
ýoldan şonça-da utulýar. Hiç hili mehanizm işden utulmaýar
.
Mehanizm-
leriň
peýdaly täsir
koeffisiýenti
Peýdaly iş (
A
p
)iň (
A
u
) umumy işe gatnaşygy bilen ölçenýän
ululyga mehanizmiň peýdaly täsir koeffisiýenti (PTK) diýilýär.
η
=
A
A
f
u
· 100%. Islendik mehaniz miň PTK 100% den kiçi.
