Maddany ň gurlu

«
mehanikanyň altyn 
düzgüni
» 
diýilýär.
Öňki temada käbir ýüki mälim beýiklige götermekde 
mehanizmleriň agyrlygyny, olardaky sürtülmäni hasaba almadyk. Olar 
hasaba alynsa, 
m
massaly ýüki 
h
beýiklige götermekde 
A
p
= 
mgh
işe 
görä ep-esli köp (
A
u
) işiň ýerine ýetirilmelidigi gelip çykýar. 
A
p
iş 
peýdaly iş diýlip atlandyrylýar. 
A
u
– umumy ýerine ýetirlen iş diýlip 
atlandyrylyp, 
A
u
= 
A
p
+ 
A
s
dan ybarat bolýar. 
A
s
– sürtülmeleri ýeňip 
geçmek, mehanizmiň özüni-de götermek we ş.m. leri ýerine ýetirmek 
bilen baglanyşykly goşmaça işler.
Peýdaly iş (
A
p
)iň (
A
u
) umumy işe gatnaşygy bilen ölçenýän 
ululyga mehanizmiň
 
peýdaly täsir koeffisiýenti
 
diýilýär:
η
 = 
A
A
f
u
η (eta)
– peýdaly täsir koeffisiýenti 
(gysgaça PTK).
Köplenç PTK göterimlerde aňladylýar:

---

96
η
 = 
A
A
f
u
· 100%.
Islendik mehanizmiň PTK 100%-den kem bolýar (3-nji jedwele 
garaň).
3-nji jedwel
Göçýän ýa-da göçmeýän blok
94–98%
Ryçag-wintli domkrat
95–97%
Elde aýlandyrylýan lebýodka
80%
Wintli domkrat
30–40%
PTK-ny artdyrmak üçin mehanizmiň agyrlygyny we ondaky sür tül-
meleri kemeltmäge hereket edilýär. Konstruksiýalary kämilleşdirilýär.
Amaly ýumuş
69-njy surat.
Ilgençekli tagtany alyp, ony dinamo metre asyp, 
F 
agyrlygyny 
ölçäň. Tagtajyk asylan dinamometri ýuwaş jadan göterip görüň. Stol 
ýa-da uzyn lineýkanyň kömeginde ýapgyt tekiz ligi emele getiriň. 
Tagtajygy lineýka nyň üstünde deň ölçegli hereketlen dirip, dinamo metriň 
görkezişini ýazyp alyň (69-njy surat). Ýapgyt te kizligiň 
h 
beýikligini we 
s 
uzynly gyny ölçäp alyň. Alnan maglumatlar dan peýda lanyp, ýapgyt 
tekizligiň PTK-ny 
η =
⋅
⋅
F
h
F s
agyr
· 100% formu ladan hasaplaň.
1. Mehanikanyň altyn düzgünini worotyň mysalynda subut ediň.
2. Näme üçin ýönekeý mehanizmler işden utuş bermeýär?
3. Ýapgyt tekizligiň uzynlygy artdyrylsa, onuň PTK nähili 
üýtgeýär?

---

97
9-njy gönükme
1. Ryçagyň uzyn egni 6 m, gysga egni 2 m-e deň. Uzyn 
egnine 10 N güýç täsir etdirilse, gysga tarapynyň ujy bilen nähili 
agyrlykdaky ýüki götermek bolar? (
Jogaby:
30 N).
2. Okuwçy oglan gozgalmaýan blokda ýüki ýokary göterýär. 
Oglanyň massasy 50 kg bolsa, ol blogyň kömeginde nähili maksimal 
agyrlykdaky ýüki göterip biler? 
g 
≈
10
N
kg
(
Jogaby:
500 N). Jogabyňyzy 
esaslandyryň.
3. Ýapgyt tekizlikden ýüki beýiklige götermek üçin 20 J iş ýerine 
ýetirildi. Munda PTK 80% bolan mehanizmden peýdalanyldy. Peýdaly işi 
tapyň (
Jogaby:
16 J).
4. Jisimiň uzynlygy 6 sm, ini 8 sm bolup, gönüburçluk şeklinde. 
Onuň massa merkezi islendik ujundan hasaplananda, näçe santimetr 
uzaklykda bolýar? Jogabyňyzy çyzgyda barlap görüň.
5
*
. Guýudan bedrede suw çykarylýar. Bedräniň sygymy 10 l. 
Arkanyň saralýan barabanynyň radiusy 10 sm, tutawajyň tirsegi 50 
sm -e deň. Suw çykarmak üçin tirsege nähili güýç bilen täsir etmeli? 
g
≈ 10
N
kg
. (
Jogaby:
20 N.)
6. Jisim ýapgyt tekizlikden 15 N güýjüň täsirinde göterildi. Jisimiň 
agyrlygy 16 N, ýapgyt tekizligiň beýikligi 5 m, uzynlygy 6,4 m. 
Ýapgyt tekizligiň PTK-ny tapyň. (
Jogaby:
83,3%.)