ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES:
1.
Абдуллаев А. Г. Дифференциальная диагностика и хирургическое лечение незлокачественных объемных образований печени //
Автореф. дисс. д. мед. н. − М., 1994. − 39 с.
2.
Агаев Б. А. С. И. Гадиев, А. О. Сафаров, Б. А. Мусаев Диагностика и лечение осложненных форм эхинококкоза печени // В кН :
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 53-54.
3.
Алиев M. A., Сейсенбаев М. А., Адылханов С. А., Алайк С. М. Малоинвазивные методы эхинококкэктомии из печени // В
кн. : «Эхинококкоз и очаговые заболевания паренхиматозных органов человека». − Чимкент,1998. – С. 19-21.
4.
Вафин А. З. , Левченко Е. В., Айдамиров А. Н. Прогнозирование и профилактика инфекционно-воспалительных послеоперационных
осложнений в хирургии эхинококкоза печени // В кн. : «Проблемы эхинококкоза». − Махачкала, 2000. – С. 32- 33.
5.
Гаврилин А. В., Вишневский А. В., Икрамов Р. З., Амбади В. А. Интраоперационное ультразвуковое исследование в хирургии
эхинококкоза печени, // Хирургия. – 1991. − № 2. – С. 78-82.
6.
Гилевич Ю. С. , Вафин А. З., Гилевич М. Ю. Осложненный эхинококкоз печени // Хирургия. – 1983. − № 1. – С. 54-60.
7.
Гилевич Ю. С. , В. И. Русаков, Л. Г. Габруашвили и др. Социально-экономические аспекты лечения эхинококкоза // В кн. :
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 91-93.
8.
Джафаров Ч. М. , Ю. Т. Эфендиев, Д. А. Исмайлов Современная диагностика и лечение эхинококкоза печени // В кн. : «Проблемы
эхинококкоза». − Махачкала,2000. – С. 53-54.
9.
Ильхамов Ф. А. Осложнённый эхинококкоз // В кн. : «Проблемы эхинококкоза». − Махачкала, 2000. – С. 57-58.
10.
Комеков Н. Х. Диагностика и хирургическое лечение сочетанного эхинококкоза печени и легких // Афтореф. дисс. д.
мед. н. – С.-Петербург, 1996. – 34 с.
11.
Кубышкин В. А. , В. А. Вишневский, М. А. Кахаров и др. Эволюция методов хирургического лечения эхинококкоза печени // Анналы
хирургической гепатологии. – 2002. – Т. 7. − № 1. – С. 18-22.
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
15
12.
Малкарова А. А. , П. М. Котляров К вопросу об УЗИ в диагностике эхинококкоза брюшной полости // Эхография. −
2000. – Т. 9. − № 4. − С. 47.
13.
Мартыненко В. Б. , Л. С. Яроцкий Борьба с эхинококкозом в зарубежных странах // Медицинская паразитология и паразитарные
болезни. – 1987. − № 2. – С. 83-89.
14.
Масалин М. М., М. А. Сейсембаев, В. П. Маджуга Диагностика и лечение осложненного эхинококкоза печени // В кн. :
«Диагностика и лечение эхинококкоза». − Баку, 1987. – С. 131-133.
15.
Мовчун А. А., А. Г. Абдуллаев, М. Р. Утепкалиев Хирургическое лечение эхинококкоза печени с прорывом в желчные пути // Хирургия. –
1991. − № 5. – С. 149-156.
16.Митьков В. В. , Ю. А. Ерюховецкий Ультразвуковое исследование печени // Клиническое руководство по ультразвуковой
диагностике. − Т. 1. – Москва : Видар, 1996. − С. 27-93.
17.
Назыров Ф. Г. , Ф. А. Ильхамов Хирургическое лечение осложнённого эхинококкоза печени // Анналы хирургической гепатологии. –
1999. – Т. 4. − № 1. – С. 12-16.
18.
Османов А. О. Осложнённый эхинококкоз печени // Автореф. дисс. ... д. мед. н. − М., 1997. − 36 с.
19.
Петровский Б. В., Милонов О. Б., Дееничин П. Г. Хирургия эхинококкоза. – М. : «Медицина» ,1985. − 215 с.
20.Полуэктов Л. В. , В. А. Рудаков, Ю. П. Самоков и др. Современная диагностика эхинококкоза печени // В кн. : «Новые
технологии в хирургической гепатологии». − СПб.,1995. – С. 53-54.
21.
Щербаков A. M. Клиническая картина эхинококкозов // В кн. : «Эхинококкозы». − М.,1990. – С. 81-88.
22.Abendslein В. , A. Ziemet, M. Rieger, et. al., Alveolar echinococcosis with bulky peritoneal spread − a rare but important
diagnosis in gynaecological practice M. Widschwendler, F. Offner, E. Muller-Holzncr// BJOG. – 2000. − V. 107. − 5. – S. 695-697.
23.Agarwal S. , A. Shah, S. K. Kadhi, R. J. Rooney Hydatid bone disease of the pelvis. A report of two cases and review of the
literalure // Clih. Orthop. − 1992. − V. 280. − S. 251-255.
24.Akcakava N. A., Y. Soylemez, H. et. al., Cokugras case of hydatid cyst with intramural cardiac localization // Scand. J. Infect. –
1994. − V. 26. − S. 765-766.
25.Akin 0., Mklar I. Hepatic alveolar echinococcosis. A case report // Acta Radiol. − 1999. − V. 40. − 3. − S. 326-328.
26.
Agnifili A. The surgical treatment of hepatic echinococcosis & it's biliary complications // Min. Chir. – 1993. – V. 48. − № 18. – P. 975 -978.
27.
Akin M. L. , C. Erenoglu, E. U. Uncu Surgical management of hydatid disease of the liver : a military experience // J. R. Army
Med. Corps. – 1998. – V. 144. − № 3. – P. 139-143.
28.Altintas N. Past to present : hydatidosis echinococcosis in Turkey // XX International Congress of Hydatidology. – Kushadasi :
Turkey, 2001. – P. 3.
29.Anadol D., U. Ozcelik, N. Kiper, A. Gocmen Treatment of hydatid disease // Paediatr. Drugs. – 2001. − V. 3. − 2. − S. 123-135.
30.Bezzi M. , A. Teggi, F. De Rosa et. al., Abdominal hydatid disease : US findings during medical treatment// Clin. Radiol. − 1998. –
V. 34. – 5. − S. 555-563.
31.Bastani В., F. Dehdashti /Hepatic hydatid disease in Iran, with review of literature / Mt. Sinai. J. Med. – 1995. – V. 62. − № 1. – P.
62-69.
32.Braithwaite P. A., R. J. Thomas, R. C. Thompson Hydatid disease : the alveolar variety in Australia. A case report with comment
on the toxicity of mebendazole // Aust. J. Surg. − 1985. − V. 55. − 5. − P. 519-23.
33.Choji K., N. Fujita, M. Chen, A. S. Spiers et. al., Alveolar hydatid disease of the liver : computed tomography and trasabdominal
ultrasound with histopathologikal correlation // Clin. Radiol. − 1998. − V. 46. − 2. − P. 97-103.
34.Remadi S. Cytologic diagnosis of isolated pancreatic alveolar hydatid disease with immunologic and PCR analyses. A case report
// Acta Cytol. − 1997. − V. 41. − 4. − P. 1381-1386.
35.
Dawson J. L., J. D. Stamatakis, M. D. Stringer, R. Williams Surgical treatment of hepatic hydatid disease // Br. J. Surg. –
1988. – V. 75. – P. 946-950.
36.Gottsteim B. Epidemiology and systematics of cystic and alveolar hydatid disease // Chirurg. − 2005. − V. 71. – l. – P. 78.
37.Karavias D. D., C. E. Vagianos, S. K. Kakkos et. al., Peritoneal echinococcosis // World J. Surg. − 1996. − V. 20. − 3. − P. 337-
340.
38.Koul P. A., A. N. Koul, A. Wahid, F. A. Mir CT in pulmonary hydatid disease : unusual appearances // Chest. − 2006. − V. 118.
– 6. − P. 1645-1647.
39.Little J. M., Hollands M. X., Ekberg H. Recurrence of hydatid disease // World J. Surg. − 1998. − V. 12. − 5. – P. 700-704.
40.Merran S. Hydatid cyst of the liver // Presse Med. − 1997. − V. 26. − 12. − P. 584.
41.Morris D. Echinococcosis of the liver // Gut. – 1994. – V. 35. − № 11. – P. 1517-1518.
42.Naaman Y. D., Samarrai A. R., Al-Ani H. R. Hydatid disease of the heart // Nippon Kyobu Geka Gakkai Zasshi. − 1998. − V.
26. − 3. − P. 267-275.
43.Pandeli C., Koutaba E., Burlea M. Hepatic hydatid cyst and splenic hydatid surgical treatment with splenic preservation // Rev.
Ved. Chir. Soc. Med. − 1997. – V. 101. − l-2. – P. 233-235.
44.Rudwan M. A., Khaffaji S. CT of cerebral hydatid disease // Neuroradiology. − 1988. − V. 30. – 6. – P. 496-499.
Дахил олуб: 6.05.2016.
ÇOXSAYLI MİELOMANIN ETİOPATOGENETİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ.
Hüseynov V.T., Nəsrullayeva G. M.
Azərbaycan Tibb Universiteti, Bakı ş.
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
16
Açar sözlər: Çoxsaylı Mieloma; Monoklonal İmmunoqlobulinlər; Plazmatik
hüceyrələr; B limfositlər.
Ключевые
слова:
Множественная
Миелома;
Моноклональные
иммуноглобулины; Плазматические клетки; В лимфоциты.
Key words: Multiple Myeloma; Monoclonal İmmunoglobulins; Plasma cells; B
lymfosites.
Epidemiologiya. Multipl Myelom (MM) nisbətən nadir görülən bir bədxassəli
xəstəlik olmaqla yanaşı qərb dünyasında qan xərçəngləri arasında ikinci yerdədir.
MM bütün hematoloji bədxassəli xəstəliklərin 10-15%-ni, bütün xərçəng
xəstəliklərinin isə 1%-ni təşkil edir [1,2,3]. Bütün dünyada hər il təxminən 86000
yeni xəstə (47000 kişi, 39000 qadın) aşkar edilir [1]. Hər il 63000-dən çox insan
bu xəstəlikdən dünyasını dəyişirki, bu da xərçəngdən ölənlərin 0.9-2%-ni təşkil
edir. Xəstələrin 60%-na diaqnoz 60 yaşın üzərində qoyulur, cəmi 2% xəstələr 40
yaşdan cavandır [2,3]. MM riski yaşla birlikdə artar, kişilərdə və Afrikalı
amerikalılarda daha çox rast gəlinir [Cədvəl 1]. Qeyd etmək lazımdırki, digər
xəstəliklərdə olduğu kimi mielom xəstəliyı ilə əlaqədar ən əhatəli statistik
məlumatlar inkişaf etmiş ölkələrdə aparılmış elmi işlərə əsaslanır [4,5,6,7,8,9].
Azərbaycanda bu sahədə geniş araşdırmalar aparılmamışdır.
Жядвял № 1.
İrqlərə və xalqlara görə çoxsaylı myeloma tutulma nisbəti.
*Concise Review of the Disease and
Treatment
Options
Multiple
Myeloma məqaləsindən götürül-
müşdür [5].
Etiologiya.
MM-in
etiologiyası tam aydın deyil. Bunun
səbəbi MM-li xəstələrin ayrı-ayrı
ölkələrdə qismən sıxlığının az
olması və dolayısı ilə yetərli sayda elmi araşdırmaların olmamasıdır. Araşdırmalar
bəzı faktorların MM-ə tutulma riskini artırdığını göstərmişdir. Bu faktorlardan ən
vacibləri aşağıda göstərilmişdir, lakin geyd etməliyik ki, MM-in yaranmasında
heçbir faktorun tək başına güclü rol oynadığı təsdiqlənməyib. Bəzı alimlər müxtəlif
səbəblərdən immun sistemin zəyifləməsinin, bəzi genetik faktorların, piylənmənin,
xüsusi peşə zərərlərinin, qidalanmanın, zərərli adətlərin (siqaret, alkoqol), kimyəvi
maddələr və şualanmaya məruz qalmanın MM yaranmasına təkan verdiklərini
qeyd etmişlər [10-29].
İmmun sistem: Mielom xəstəliyi ilə xroniki infeksiyalar və autoimmun
xəstəliklər arasında əlaqələrin öyrənilməsi məqsədi ilə bir çox elmi işlər
aparılmışdır. Məsələn bəzi elmi işlərdə allerqik (bronxial astma, ekzema) və ya
yoluxucu (tuberkulyoz) xəstəliklərin MM-in yaranması ilə əlaqəsi aşkar
edilməmişdir [10]. Bundan fərqli olaraq, revmatoid artrit və digər autoimmun
xəstəliklərin mielom xəstəliyinin etiologiyasında rolu haqqında bir-birini təkzib
edən məqalələr vardır [10,11]. Son illərdə QİÇS, Herpesvirus-8 və HCV–li
xəstələrdə MM yaranma riskinin ciddi şəkildə yüksək olduğunu bildirən elmi işlər
aparılmışdır [12,13,14]. Onkoloji xəstəliklərin əsasən qocalarda inkişaf etməsini
bəzi alimlər qoca insanlarda fizioloji immun çatışmazlığın yaranması ilə
ə
laqələndirirlər [15,16]. Beləliklə, çoxsaylı mielomanın yaranmasında immun
sistemin iştirakı hələ də tam aydın deyil və daha dəqiq öyrənilməsini tələb edir.
Peşə və zərərli maddələr: Müşahidələr göstərir ki, xam neft, dəri və
kosmetika sahələrində çalışanlarda MM-ə tutulma halları daha çoxdur.
İrq/Xalq
Çoxsaylı Mieloma tutulma
ehtimalı
(100.000 nəfərdə)
ABŞ
3-4
Qara (Afrikamənşəli ABŞ’lı)
9.8
Qafqazmənşəli ABŞ’lı
4.3
Ağ (Qərbölkələri)
4
Çin
<1
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
17
Herbisidlərlə, insektisitlərlə, neft məhsulları ilə, ağır metallarla, benzenlə, plastic
və asbest kimi materiallarla sıx təmas xəstəlik riskini artırır [17,18]. Kənd
təsərrüfatında çalışan, DDT(dixlor-difenil-trixloretan) maddəsi ilə işləyən
ə
kinçilərdə MM riskinin yüksək olduğu göstərilmişdir [19,20,21,22]. Siqaret və
alkoqol istifadəsinin mielom olma riskini artirdığı haqqında etibarlı nəticələr
alınmamışdır. [18].
Qidalanma: Bir çox elmi işlərdə meyvə və tərəvəzi daha çox istifadə edən
insanlarda mielom halları nisbətən az rastlanması bildirilsə də, bunu təkzib edən
işlər də vardır [23,24]. Qırmızı ət, balıq və digər ət məhsullarının istifadəsi və MM-
in yaranması arasında ciddi bir əlaqə aşkar edilməmişdir [23]. Piylənmənin
mielom üçün bir risk faktoru olub-olmadığını göstərən fərqli nəticəli işlər vardır
[18, 24].
Radiasiya: İonizə radiasiyaya məruz qalan insanlar arasında MM yaranma
riskinin yüksək olması haqqında bir-birini təkzib edən çox sayda elmi işlər vardır.
Atom bombası sonrası yaponiyalılarda və yüksək doza radioterapiya alan
insanlarda mielom xəstəliyinə tutulma hallarının artması təsdiq olunmuşdur
[25,26]. Amerikada aparılmış işlər göstərir ki, radioloqlar arasında MM daha çox
rast gəlir [27]. Çində aparılmış elmi işlərdə isə bir fərq aşkar edilməmişdir [28].
Yaş və cinsiyyət: Bu xəstəliyə tutulanların böyük əksəriyyətinin 65 yaş
üzərində olması yaşlanmanın mieloma üçün ən önəmli faktor olduğunu göstərir.
“Multiple Myeloma Research Foundation”-nin 2013-cü ildəki məlumatına görə
xəstələrin 96%-i 45 yaşın, %75-i isə 70 yaşın üzərindədir. Kişilərin qadınlara görə
MM-ə tutulma riski daha yüksəkdir. Bu nisbət təxminən 1.25/1-dir.
İrq: Amerikan xalqı içində qara irqin (Afrika mənşəli) ağ irqə görə xəstəliyə
tutulma riski 2 qat artıqdır [5,6]. Asiya mənşəli Amerikalılarda isə bu nisbətən
aşağıdır. Çində yaşayanlar dünyada ən aşağı MM-a tutulma riskinə sahibdirlər
[Cədvəl 1].
Monoclonal gammopathy of undetermined significance (MGUS, mahiyyəti
bilinməyən monoklonal qammopatiya) və Smoldering multiple myeloma (SMM,
simptomsuz mieloma): Aparılan araşdırmalar göstərmişdir ki, MGUS-un MM-a
keçmə riski ildə 1%, SMM üçün isə 10 % təşkil edir. Sağlam insanlar arasında
hətta mielom xəstəliyinə tutulma riski yüksək olduğu qara irqdə bu ehtimal
100.000-də 10 nəfərdir. Bütün sağlam insanlar üçün MM-a tutulma ehtimalı
100.000-də 4 olaraq qəbul edərsək, MGUS-lu xəstələr 250 qat, SMM-lilər isə 2500
qat daha yüksək riskə sahibdirlər [29,30].
Ailə və genetika: bəzi araşdırmalar MM xəstəsi olan ailələrdə xəstəliyə
tutulma riskinin 2-4 dəfə yüksək olduğunu göstərmişdir. Müxtəlif çalışmalarda
gen mutasiyalarının, xüsusilə də interleykin-6 (İL-6) və İL-10 gen polimorfizmləri-
nin MM-lə əlaqəli olabiləcəyi iddia edilir [31,32].
Patogenez. Plazmatik hüceyrələr immun sistemin yaranmasında böyük rol
oynayan B limfositlərdən, onlar isə sümük iliyindəki limfoid kök hüceyrələrdən
ə
mələ gəlir. Sümük iliyində pluripotent kök hüceyrələrdən pro-B, onlardan isə
pre-B hüceyrələr əmələ gəlir. Pre-B hüceyrələrində sitoplazmatik µ (İgM ağır zəncir)
təyin edilir [33,34]. Bu hüceyrələr yüngül zəncir olan kappa və lambda sintez
edərək əvvəlcə yetişkin olmayan B hüceyrələrə (yetişməmiş, immature) çevrilir (ilk
dəfə membranda İgM təyin olunur). Bu hüceyrələrdə B hüceyrə antigen reseptoru
(BCR) əmələ gəlir , daha sonra isə hüceyrə membranında yeni İgD reseptoru və
tam yetişkin B (yetişmiş, mature) limfositlər yaranır [33,34,35].
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
18
Şəkil 1. B-limfositlərin yetişmə
mərhələləri.
B
limfositlər
hər
hansı
infeksiyaya (antigen təsirinə) məruz
qaldığında
dəyişikliyə
uğrayaraq
plazmatik hüceyrələrə çevrilirlər və
anticisimlər (İg) sintez edərək xəstəlik
törədicilərinə
qarşı
mübarizəyə
qoşulurlar [35,36]. B limfositlər
tərəfindən antigenlə qarşılaşdıqdan
sonra ilk sintez olunan İgM anticismi
birincili immun cavabda iştirak edir.
Antigenlərlə
daha
sonrakı
qarşılaşmadan sonra daha qüvvətli ikicili immun cavab yaranır və İgG, İgA, İgE
sintez olunurlar. Daha sonra limfa düyünlərinin rüşeym (germinal) mərkəzində B
limfositlər klonal çoxalma, antigen seleksiyası, somatik hipermutasiya və İg
izotipik dəyişilmə rekombinasiyası mərhələlərini keçirlər (affinity maturation)
[37,38]. Burada DNT modifikasiyaları (İgH translokasiyası, hiperdiploidiya, siklin
D disrequlyasiyası və.s) nəticəsində ilk premielom hüceyrələr olan yaddaş B
hüceyrəsi/plazmablastlar və qısa ömürlü plazmatik hüceyrələr yaranır [36,39].
Məhz bu mərhələdə ilk onkogen təsir yaranır. Beləliklə, B-hüceyrələr əvvəlcə sümük
iliyində, sonra isə limfoid toxumaların germinal mərkəzində müəyyən
differensiasiya mərhələləri keçərək, yenidən sümük iliyinə qayıdırlar [Şəkil 1].
Daha sonra plazmablastlar sümük iliyinə yerləşərək ikinci onkogen təsirə məruz
qalırlar və klonal mielom hüceyrələrinə çevrilirlər [33,36]. Mielom hüceyrələri
CD138+, CD56+, CD38+ markerlıyini daşıyırlar [34]. Sümük iliyi mikro-
ə
hatəsində mielom hüceyrəsi + stroma hüceyrəsi təması nəticəsində stroma
hüceyrələri ilə yanaşı osteoblast və ostoklastlar İL-6 (mielom böyümə faktoru),
TNF-α, İGF-1, VEGF, RANKL kimi sitokinlər sintez edirlər [35,36].
Şəkil 2. Plazma hüceyrələri ve sümük
hüceyrələri arasındakı maddələr müba-
diləsi.
Bunun
nəticəsində
mielom
hüceyrələrinin İL-1β sintez edərək mielom
xəstəliyinin
sürətlənməsində
iştirak
etdikləri ehtimal edilir. Sitokinlərin təsiri
ilə osteoblastların aktivliyinin azalması,
osteoklastların isə aktivləşməsi baş verir
ki, bu da sümük rezorbsiyasını artıraraq
osteolitik ocaqların yaranmasına gətirib
çıxarır [Şəkil 2,3]. Eyni zamanda MM-də
sitokin sekresiyasına bağlı angiogenez akttivləşməsi baş verir [37,40].
Mielom “Mahiyyəti bilinməyən monoklonal qammapatiya” (MGUS –
monoclonal gammapathy undeterminated significance) kimi bilinən mielomönü
xəstəlikdən başlayır [41]. MGUS zamanı sümük iliyində 10%-dən az monoklonal
plazmatik hüceyrə, zərdabda 3g/dl-dən az monoklonal protein olması, orqan və
sümük zədələnməsinin olmaması müşahidə olunur. Hər il 1% hallarda MM-ə
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
19
Şəkil 3. Mielom xəstəliyində çoxsaylı sümük zədələnmələri.
keçir. Bir çox araşdırmalar bütün mielomlu xəstələrin MGUS mərhələsindən
keçərək “səssiz mieloma” (SMM, asimptomatik), sonra isə MM-ə, plazmasitom və
plazma hüceyrəli leykoza keçdiyini göstərir [41,42]. SMM-li xəstələrdə monoklonal
protein səviyyəsi 3g/dl-dən, sümük iliyində plazmasitozun 10%-dən yuxarı olması,
orqan və sümük zədələnməsinin olmaması müşahidə edilir. SMM ilk 5 ildə 10%,
sonrakı illərdə1-3% hallarda MM-ə keçir [41,42,43]. Son illər mielom genomu
araşdırmalarında bəzi epigenetik faktorların, C-Myc, K-Ras, N-Ras onkogenləri,
xromosom 13 delesiyası, t(4;14) və digərlərinin mielomun patogenezində ciddi rol
oynadıqları hesab edilir [40,44]. FİSH analizlərində mielom klonundakı
hüceyrələrin təxminən yarısında İg ağır zəncir translokasiyaları (14q32) təyin
edilir. Bu xəstələrdə proqnozun daha pis , Del k17p olanlarda isə plazma hüceyrəli
leykemiyaya keçmə ehtimalının daha yüksək olması təsdiqlənmişdir [43,44]. Qeyd
etmək lazımdır ki, çox saylı araşdirmaların aparılmasına baxmayaraq, hələ də
mielom xəstələyinin yaranmasında ilk onkogen təsirin mahiyyəti tam dəqiq
öyrənılməmişdir.
Beləliklə, müasir onkologiyanın vacib problemlərindən olan mielom
xəstəliyi bu günə kimi tam öyrənilməyib. Bu multifaktorial xəstəliyin etiologiyası-
nın və patogenezinin, eləcə də xəstəliyin gedişinə təsir edən faktorların dərindən
öyrənilməsi xəstəliyin erkən diaqnostikasına və məqsədyönlü müalicənin (target
therapy) aparilmasına, yeni müalicə prinsiplərinnin işlənilməsinə zəmin yaradır.
ЯДЯБИЙЙАТ - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES:
1.
Morgan GJ, Davies FE, Linet M. Myeloma etiology and epidemiology. //Biomed Pharmacother 2002;56:223-234.
2.
Parkin DM, Bray F, Ferlay J, Pisani P. Global cancer statistics, 2002. cA //Cancer J Clin 2005;55:74-108.
3.
Blade J, Cibeira MT, Fernandez de Larrea C, Rosinol L. Multiple myeloma. //Ann Oncol 2010;21 Suppl 7:313-6.
4.
Tricot G, Barlogie B, Van Rhee F. Treatment advances in multiple myeloma. //Br J Haematol 2004;125(1):24-6.
5.
Durie BGM. Concice Review of the Disease and Treatment Opttions Multiple Myeloma, published by International Myeloma
Foundation, 2011/2012 ed. 12650 Riverside Drive Suite 207 North Hollywood.
6.
Coleman EA, Senner JW, Edwards BK. Does multiple myeloma incidence vary by geographic area? //J Ark Med Soc 2008;
105:89-91.
7.
Alexander DD, Mink PJ, Adami HO, et. al., Multiple Myeloma: a review of the epidemiologic literature. Int J Cancer 2007;
120:40-61.
8.
Howe HL, Wingo PA, Thun MJ, et. al., Annual report to the nation on the status of cancer (1973 through 1998), featuring cancers
with recent increasing trends. //J Natl Cancer Inst 2001;93(11):824-42.
9.
Jemal A, Siegel R, Ward E, et. al., Cancer statistics 2009. //CA Cancer J Clin 2009;59(4):225-49.
10.
Bergström A, Pisani P, Tenet V, et. al., Overweight as an avoidable cause of cancer in Europe. //Int J Cancer 2001;91:421-430.
11.
Prior P, Symmons DP, Hawkins CF, et. al., . Cancer morbidity in rheumatoid arthritis. //Ann Rheum Dis 1984;43:128-131.
12.
Grulich AE, Wan X, Law MG, et. al., Risk of cancer in people with AIDS. AIDS 1999;13:839-843.
13.
Duberg AS, Nordström M, Törner A, et. al., Non-Hodgkin’s lymphoma and other nonhepatic malignancies in Swedish patients
with hepatitis C virus infection. Hepatology 2005;41:652-659.
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
20
14.
Tedeschi R, Kvarnung M, Knekt P, et al. A prospective seroepidemiological study of human herpesvirus-8 infection and the risk
of multiple myeloma. Br J Cancer 2001;84(1):122-5.
15.
Дранник Г.Н., Клиническая иммунология и аллергология. Киев, 2010,
16.
.Мейл Д, Бростофф Дж.,.Рот Д.Б, Ройт А. Иммунология, Москва, 2007.
17.
Bergsagel DE, Wong O, Bergsagel PL, et. al., Benzene and multiple myeloma: appraisal of the scientific evidence. //Blood
1999;94(4):1174-8.
18.
Thompson MA, Kyle RA, Melton LJ et. al., Effect of statins, smoking and obesity on progression of monoclonal gammopathy
of undetermined significance: a case-control study. //Haematologica 2004;89(5):626-8.
19.
Kristensen P, Andersen A, Irgens LM, et. al., Incidence and risk factors of cancer among men and women in Norwegian
agriculture. //Scand J Work Environ Health 1996;22(1):14-12.
20.
Cerhan JR, Cantor KP, Williamson K, et. al., Cancer mortality among Iowa farmers: recent results, time trends, and lifestyle
factors (United States). //Cancer Causes Control 1998;9(3):311-9.
21.
Khuder SA; Mutgi AB. Meta-analyses of multiple myeloma and farming. //Am J Ind Med 1997;32(5):510-6.
22.
Cocco P, Blair A, Congia P, et. al., Long-term health effects of the occupational exposure to DDT. Apreliminary report. Ann N
Y //Acad Sci 1997;837:246-256.
23.
Tavani A, La Vecchia C, Gallus Set. al., Red meat intake and cancer risk: a study in Italy. //Int J Cancer 2000;86(3):425-8.
24.
Brown LM, Gridley G, Pottern LM, et al. Diet and nutrition as risk factors for multiple myeloma among blacks and whites in
the United States. //Cancer Causes Control 2001;12(2):117-8.
25.
Shimizu Y, Kato H, Schull WJ. Studies of the mortality of A-bomb survivors. 9. Mortality, 1950-1985: Part 2. Cancer mortality
based on the recently revised doses (DS86). //Radiat Res 1990;121(2):120-41.
26.
Preston DL, Kusumi S, Tomonaga M, et al. Cancer incidence in atomic bomb survivors. Part III. Leukemia, lymphoma and
multiple myeloma 1950-1987. //Radiat Res 1994;137 Suppl 7:68-29.
27.
Lewis EB. Leukemia, multiple myeloma and aplastic anemia in American radiologists. Science 1963;142:1492-1494.
28.
Wang JX,Inskip PD, Boice JD Jr, et. al., Cancer incidence among medical diagnostic X-ray workers in China, 1950 to1985.
//Int J Cancer 1990;45:889-895.
29.
Weiss BM, Abadie J, Verma P, et. al., A monoclonal gammopaty precedes multiple myeloma in most patients. //Blood
2009;113:5418-5422.
30.
Korde N, Kristtinson S, Landgren O. Monoclonal gammopathy of undertermined significance (MGUS) and smoldering multiple
myeloma (SMM): novel biological insights and development of early treatment strategies. //Blood 2011;117:5573-5581.
31.
Jain M, Ascensao J, Schechter GP. Familial myeloma and monoclonal gammopathy: a report of eight African American
families. //Am J Hematol 2009;84(1):34-8.
32.
Landgren O, Kristinsson SY, Goldin LR, et al. Risk of plasma cell and lymphoproliferative disorders among 14621 first-degree
relatives of 4458 patients with monoclonal gammopathy of undetermined significance in Sweden. //Blood 2009;114(4):791-5.
33.
Alberts B, Johnson A, Lewis J, raff B Cells and Antibudies 1551-1561, The Generation of Antibody Diversity 1562-1568,
Chapter 25, Molecular Biology of the Cell, Fifth Edition, New York, Garland Science Taylor & Francis Group (2008).
34.
Sezer O, Heider U, Zavrski I, Possinger K. Differentiation of monoclonal gammopaty of undetermined significance and multiple
myeloma using flow sytometric characteristics of plasma cells. //Hematologica 2001:86:837-843.
35.
Bergsagel PL, Kuehl WM. Molecular pathogenesis and consequent classification of multiple myeloma. //J Clin Oncol 2005;
23:6333-6338.
36.
Perez-Anders M, Paiva B, Nieto WG, et al; Primary Health Care Group of Salamanca for the Study of MBL. Human pripherial
blood B-cell compartments: a crossroad in B-cell traffic. //Cytometry B Clin Cytom 2010;78 Suppl 1:S47-60.
37.
Hideshima T, Bergsagel PL, Kuehl WM, Anderson KC. Advances in biology of multiple myeloma: clinical applications.
//Blood 2004;104(3):607-11.
38.
Gonzalez D, van der Burg M, Garcia-Sanz R, et. al., Immunoglobulin gene rearrangements and the pathogenesis of multiple
myeloma. //Blood 2007;110:3112-3121.
39.
Wong KY, Huang X, Chim CS. DNA methylation of microRNA genes in multiple myeloma. //Carcinogenesis 2012;33:1629-
1638.
40.
Magrangeas F, Lode L, Wuilleme S, et. al., Genetic heterogeneity in multiple myeloma. //Leukemia 2005;19(2):191-4.
41.
Rajkumar SV, Kyle RA, Buadi FK. Advances in the diagnosis, classification, risk stratification and management of monoclonal
gammopaty of undetermined significance: implications for recategorizing disease entities the presence of evolving scientific
evidence. //Mayo Clin Proc 2010;85:945-948.
42.
Lust JA, Donovan KA, Greipp PR. Monoclonal gammopathies of undetermined significance: the transition from MGUS to
myeloma. In Multiple Myeloma and Related disorders. Gharton G, Durie BGM, Samson DM. Pp 396-78. Arnold, London, 2004.
43.
Rajkumar SV. Preventive strategies in monoclonal gammopaty of undetermined significance and smoldering myeloma.
(commentary). //Am J Hematol 2012;87:453-454.
44.
Lode L, Eveillard M, Trichet V et al. Mutations in TP53 are exclusively associated with del(17p) in multiple myeloma.
Haematologica 2010;95:1973-1976.
Дахил олуб: 29.03.2016.
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
21
QARACİYƏR XƏRÇƏNGİ VƏ MÜALİCƏ MƏQSƏDİLƏ QARACİYƏR
VƏ QEYRİ-QARACİYƏR MƏNŞƏLİ KÖK HÜCEYRƏLƏRLƏ
APARILAN İN VİVO VƏ İN VİTRO TƏTQİQATLAR
İsayev O.R.
Azərbaycan Tibb Universiteti Elmi Tətqiqat Mərkəzi
Açar sözlər: qaraciyər xərçəngi, hepatosellülyar karsinoma, kök hüceyrələr,
in vivo və in vitro tətqiqatlar, transplantasiya
Dünya üzərində ildən-ilə xərçəngli xəstələrin sayı artmaqdadır. Hər il
təqribən 10,9 milyon xərçəngə tutulma halı və 6,7 milyon xərçəng səbəbindən ölüm
halı qeydə alınır. Ən çox diaqnoz olunan xərçəng növlərinə ağciyərlərin, süd
vəzisinin və kolorektal xərçəng aid olunur. Xərçəng səbəbindən ölüm sayına görə
isə ağciyər, mədə və qaraciyər xərçəngi liderlik edir. Qaraciyər xərçəngi özlüyündə
hər il təqribən 749.000 yeni tutulma halı ilə bütün xərçəng tipləri arasında 6-cı
yeri tutur. Qaraciyər xərçəngi səbəbindən olan ölüm hallarının sayı isə il ərzində
təqribən 692.000 nəfərə çataraq, xərçəng səbəbindən bütün ölüm hallarının 7%-ni
təşkil edir (1).
Hepatosellülyar karsinoma bütün ilkin qaraciyər şişlərinin 90%-ni təşkil
edir və müasir biotibb elmi qarşısında duran ən böyük problemlərdən biri olaraq
öz aktuallığını qoruyur. İlkin qaraciyər xərçəngini bir neçə histoloji fərqli növlərə
bölmək olar. Bunlara əsasən hepatosellülyar karsinoma, xolangiokarsinoma,
hepatoblastoma və hemangiomalar aid edilir (2). Hepatosellülyar karsinomanın
yayılma tezliyi çox sürətlə inkişaf edir. Bu məsələdə yaş və cins faktoru xüsusi
qeyd edilməlidir. Belə ki, Çin və Afrikanın qaradərili xalqları arasında bu xəstəliyə
tutulma yaşı Yaponiyaya nəzərən çox aşağıdır. Yaponiyada bu rəqəm 70-79 yaşdır.
Bundan əlavə kişilərin bu xəstəliyə tutulma tezliyi qadınlara nisbətdə 2.4 dəfə
çoxdur (1,3,4). Bu tendensiya özünü xərçəng növünün yayılma arealında da
diqqəti cəlb edir. Maraqlıdır ki, bu xəstəlik ən çox Şərqi Asiyada, Afrika və
Melaneziyada yayılmışdır və dünyada bu xəstəliyə tutulma hallarının 85%-i bu
ə
razilərdə müşahidə olunur (1). Avropaya nəzər yetirsək bu rəqəmlər
nəzərəçarpacaq dərəcədə azdır. Amma Avropa daxilində də fərqlər özünü
göstərməkdədir. Müəyyən olunmuşdur ki, bu xəstəliyə tutulma sayı cənubi
Avropada Avropanın digər regionlara nəzərən daha çoxdur (5). Ümumilikdə
götürdükdə illər keçdikcə hepatosellülyar karsinomalı xəstələrin sayı və bu
səbəbdən ölüm halları getdikcə artmaqdadır. Belə proqnoz olunur ki, əgər 2008-ci
ildə Avropada hepatosellülyar karsinomaya yeni tutulma halı 21.000 və ABŞ-da
bu rəqəm 18.400 idisə, 2020-ci ildə bu rəqəm artıq uyğun olaraq 48.000 və 27.000
olacaqdır (1). Maraqlı bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, ABŞ-da 1990-2004-cü
illərdə hepatosellülyar karsinomaya tutulma halı 40% artsa da, bu xəstəlikdən
ölüm halları 18% azalmışdır (6).
Hepatosellülyar karsinomanın risk faktorlarına əsasən xroniki virus
hepatitləri, alkoqol və aflotoksinin təsiri aid edilir. Bu risk faktorları ümumi risk
faktorlarının 80%-ni təşkil edir. Afrika və Asiya ölkələrində əsas risk faktoru
Hepatit B virusu (60%) hesab olunur. İnkişaf etmiş qərb dünyasında isə əksinə
olaraq Hepatit C virusu əsas risk faktoru hesab olunur. Hepatit B virusu qərb
ölkələrində risk faktoru kimi yalnız 20% təşkil edir (7). Dünya üzərində
ümumilikdə Hepatit B virusu risk faktorları arasında ortalama 54% təşkil edir,
hansı ki rəqəmlərlə bu virus dünya üzərində 400 milyon insanda aşkar
olunmuşdur. Hepatosellülyar karsinomanın risk faktorları arasında 31%-lə
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
22
növbəti yeri Hepatit C virusu tutur. Dünyada Hepatit C-yə yoluxma sayı 170
milyon nəfərdir. Sirroz hepatosellülyar karsinoma zamanı önəmli risk faktoru
sayılır. Ümumilikdə hər 3 sirrozlu xəstədən birində hepatosellülyar karsinoma
inkişaf edir (8). Müəyyən olunmuşdur ki, Hepatit B virusu antigen seropozitivliyi,
yüksək virus yükü və genotip C hepatosellülyar karsinomanın inkişafının
proqnozlaşdırılması üçün kriteriya sayıla bilər. Son zamanlar Hepatit B genotip
1B zamanı hepatosellülyar karsinomaın inkişaf riski yüksək hesab olunur (9,10).
Risk faktorları kimi pylənmə, diabet və qaraciyər piylənməsini də qeyd etmək olar
(11,12).
Qaraciyər xərçənginin müalicəsində ən optimal vasitə sayılan cərrahi
müdaxilə olsa da, lakin cərrahi müdaxilədən sonra residiv və ya metastaz vermə
ehtimalı çox yüksək sayılır. Cərrahi müdaxilədən 5 il sonra sağqalma faizi yalnız
30-40% kimi qiymətləndirilir (13). Cərrahi müdaxilələrə qaraciyərin zədələnmiş pay
və ya seqmentlərin rezeksiyası aid olunur. Bundan başqa, kateterlə damardaxili
müalicə üsulları, termodestruksiya və kriodestruksiya kimi lokal ablasiya üsulları
da operabel xəstələrə tətbiq oluna bilər (14). Qaraciyər xərçəngi zamanı tətbiq
olunan kimyəvi terapiayaya ən uğurlu misal kimi sorafenibi göstərmək olar.
Sorafenib ABŞ-da qaraciyər xərçəngi üçün qəbul olunan yeganə dərman maddəsi
sayılır. Lakin bu dərman maddəsi də xəstələrin sağqalma müddətinə
nəzərəçarpacaq təsir göstərmədiyinə görə hal-hazırda qaraciyər xərçəngi zamanı
kimyəvi terapiyanın effektivliyi çox aşağı sayılır (15).
Müasir dövrdə bütün dünyada kliniki və labarator araşdırmaların əsas
istiqaməti qaraciyər xərçəngi zamanı alternativ müalicə metodlarının
öyrənilməsidir. Alternativ müalicə metodları arasında ən diqqəti cəlb edəni geniş
imkanlara malik kök hüceyrələrin qaraciyərə transplantasiyasıdır. Bu yolla
qaraciyər toxuması proliferasiya olunma və öz funksiyalarını bərpa etmək
qabiliyyəti əldə edir.
Qaraciyər orqanizmdə regenerasiya qabiliyyəti olan yeganə orqan sayılır.
Hətta qaraciyərin 70%-nin rezeksiyasından sonra belə hepatosit, xolangiosit və
makrofaq, endotel hüceyrələri kimi digər qaraciyər hüceyrələrinin proliferasiyası
hesabına qaraciyər regenerasiya oluna bilər (16). Kök hüceyrələr və sümük iliyi
hüceyrələri regenerasiya prosesində aktiv iştirak edirlər. Kök hüceyrələrin
hepatositlərə və xolangiositlərə differensasiya etmək qabiliyyətinə malik
olduqlarına görə onların bu prosesdə rolu çox vacibdir (17). Məlumat üçün qeyd
etmək lazımdır ki, bugunə qədər bir sıra kök heceyrə tipləri sağlam və xəstə
qaraciyər toxumasından izolə edilmişdir. Bu siyahıya insanla yanaşı gəmiricilər,
itlər, donuzlar və meymun orqanizmləri də aid edilir. Axırıncı araşdırmaların
birində insan qaraciyəri kök hüceyrələrinin siçanlarda qaraciyər parenximasının
inkişafına təkan verdiyi görülmüşdür (18). Qaraciyərdə mövcud olan kök hüceyrə
tipləri arasında ən yaxşı öyrəniləni qaraciyərin progenitor kök hüceyrələridir. Bu
hüceyrələr həm sağlam, həm də hepatosellülyar nekrozlu, xroniki virus hepatitli və
xroniki qaraciyər xəstəlikləri olan orqanizmlərdən əldə edilmişdir (19). Normal
qaraciyərdə bu hüceyrələr öd axarında yerləşir (Herinq kanalı). Gəmiricilərdə bu
hüceyrələrin nüvəsi oval formada olduğundan oval hüceyrələr adlandırılırlar (20).
Oval hüceyrələr xəstə orqanizmdə hepatositlər artıq bölünmə qabiliyyətini itirdikdə
proliferasiya edirlər. Bu xəstəlikərə alkoqola bağlı qaraciyər xəstəlikləri və Hepatit C
virusunu aid etmək olar (21). Liu və kolleqalarının tətqiqatları bu sahədə maraqlı
nəticələr vermişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xəstə siçovulların qaraciyərindən izolə
edilmiş epiteli mənşəli progenitor hüceyrələr kulturada bölünüb-çoxalmağa və
spesifik markerlər ekspressiya etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Mülahizə olunur ki,
bu hüceyrələr zədələnmiş toxumalarda epitelial-mezenximal keçid həyata keçirərək
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
23
hepatosit və ya xolangiositlərə çevrilirlər. Bu proses bir sıra insan xəstəliklərində
müşahidə olunmuşdur (22).
Yuxarıda qeyd edilən qaraciyər mənşəli kök hüceyrələrlə yanaşı orqanizmdə
qeyri-qaraciyər mənşəli hüceyrələrində hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya
etmək qabiliyyəti aparılan araşdırmalar vasitəsilə müəyyən edilmişdir. Aşağıdaki
paraqraflarda bu mənbələr və aparılan araşdırmalar müzakirə olunacaqdır:
Sümük iliyindən alınmış kök hüceyrələr
Mezenximal kök hüceyrələr multipotent olub, sümük iliyi aspiratından
alınır. Bu hüceyrələr kulturada birbaşa olaraq çoxaldıla bilər və qaraciyər
hüceyrələri də daxil olmaqla bir sıra hüceyrə tiplərinə başlanğıc vermək
qabiliyyətinə malikdirlər (23). Labarator şəraitdə differensasiya olunan bu
hüceyrələr hepatosit markerləri sekresiya etmək, hepatositlərə spesifik biokimyəvi
aktiv maddələrdən olan albumin sekresiyası və qlikogen saxlanılması funksiyaları
həyata keçirirlər (24). Sümük iliyindən alınmış bu hüceyrələr transplantasiya
olunduqda orqanizmin yetkin hepatositlərinin genetik xüsusuiyyətlərinə
uyğunlaşırlar və antiapoptoz-promitotik faktorlar sintez edərək qaraciyəri
qoruyurlar (25). Bu haqda Lagasse və kolleqaları öz araşdırmalarında qeyd edərək
bildirmişlər ki, mezenximal kök hüceyrələri in vivo şəraitdə hepatositlərə
differensasiya etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Bundan başqa qeyd olunmuşdur
ki, transplantasiya olunan mezenximal kök hüceyrələri hepatit B virusuna
yoluxdurulmuş siçanlarda qaraciyər funksiyalarını bərpa edirlər (26). Sümük
iliyindən alınan digər bir tip hüceyrələrdə hematopoetik kök hüceyrələridir. Bu
hüceyrələrdə öz növbəsində in vitro və in vivo şəraitdə qaraciyər hüceyrələrinə
deifferensasiya etmək potensialına malikdirlər və qaraciyər regenerasiyasında
iştirak edə bilərlər (27). Siçovullarda aparılmış araşdırmalar göstərmişdir ki,
mezenximal kök hüceyrələrin hemotopoetik kök hüceyrələrə nəzərən hepatositlərə
differensasiya etmək qabilliyyəti daha yüksəkdir (28).
Embrionik kök hüceyrələr
Embrionik kök hüceyrələr embrionun blastosit adlandırılan erkən
mərhələsindən alınır (29). Bu hüceyrələr pluripotent olurlar və hüceyrə
kulturasında uzun müddət öz çoxalma qabiliyyətlərini itimədən kultivasiya oluna
bilərlər. Keçmiş illərdə aparılan təcrübələr siçan embrionundan alınan hüceyrələrin
hepatositlərə differensasiya etmək qabiliyyəti olduğu artıq dərc edilmişdir (30). Son
illər aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, insan embrionik kök hüceyrələridə öz
növbəsində qaraciyər hüceyrələrinə differensasiya olunmaq qabiliyyətinə
malikdirlər. Bu təcrübələrə nümunə kimi Hay və kolleqalarının apardığı
araşdırmaları göstərmək olar. Müəyyən olunmuşdur ki, xüsusi şəraitdə yetişdirilən
insan embrionik kök hüceyrələri hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya
olunmuşlar (31). Lakin yuxarıda qeyd edildiyi kimi sümük iliyindən alınmış kök
hüceyrələrdən fərqli olaraq etik prinsiplərlə əlaqədar embrionik kök hüceyrələrlə
aparılan tətqiqatların sayı çox məhduddur.
Göbək ciyəsi və ciftdən alınan kök hüceyrələr
Göbək ciyəsi qanı özündə bir sıra pluripotent hüceyrələr populyasiyasını
cəmləşdirir. Bu populyasiyaların hər biri qaraciyərin regenerasiyasında hepatosit
mənbəyi kimi iştirak edə bilərlər. Misal olaraq, göbək ciyəsi qanından əldə edilmiş
mezenximal stromal hüceyrələr xüsusi şəraitdə hüceyrə kulturasında
hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya edə bilirlər (32). Bu hüceyrələr həm də
CK-18, AFP və albumin kimi spesifik maddə və markerlərin ekspressiya etmək
qabiliyyətinə malik olurlar. Digər bir təcrübədə göbək ciyəsi qanından alınan
insanın mononuklear hüceyrələri xəstə siçovul və ya karbon tetraxloridlə
zədələnmiş siçan qaraciyərinə köçürüldükdə hepatositlərə differensasiya etdikləri
müşahidə olunmuşdur (33).
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
24
Ciftdən alınmış kök hüceyrələr digər bir potensial hepatosit mənbəyi hesab
oluna bilər. Hüceyrə kulturasında bu hüceyrələr 20 müxtəlif populyasiyaya
differensasiya oluna bilərlər (34). Chien və kolleqalarının apardığı təcrübələr
nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, ciftdən alınan kök hüceyrələr hepatositlərə
differensasiya edə bilirlər (35). Embrionik kök hüceyrələrlə müqayisədə ciftdən və
göbək ciyəsindən kök hüceyrələrin alınmasımda heç bir etik məhdudiyyət yoxdur,
çünki bu proses nə ana, nə də körpənin həyatına risk təşkil etmir.
İnduksiya olunmuş pluripotent kök hüceyrələr
Bu hüceyrələr epigenetik proqramlaşdırma vasitəsilə əldə olunan hüceyrə
tipləridir. İlk dəfə bu prosesi Yamanaka və Takakashi siçan fibroblastlarında
retrovirus vasitəsilə 4 transkripsiya faktorunu stimulə edərək (Oct3/4, Sox2, c-
Myc, Klf4) nümayiş etdirmişlər (36). Daha sonralar Yamanaka və Yu öz
tətqiqatlarında siçan və insan somatik hüceyrələrindən alınmış induksiya
olunmuş pluripotent hüceyrələri nümayiş etdirmişlər (37). Son tətqiqatlardan
birində Si-Tayeb və Song insan embrionik kök hüceyrələrindən alınan induksiya
olunmuş pluripotent hüceyrələr vasutəsilə hepatositəbənzər hüceyrələr əldə
etmişlər (38). Aoi və kolleqaları siçan qaraciyərindən pluripotent hüceyrələr əldə
etmiş və bu hüceyrələrdə yuxarıda qeyd olunan 4 transkripsiya faktorunu
ekspressiya etməklə siçan hepatositlərində induksiya olunmuş pluripotent
hüceyrələr almışlar (39). Bütün bu araşdırmalar göstərir ki, hepatositlər və digər
qaraciyər hüceyrələri kök hüceyrələr alınması məqsədilə proqlamlaşdırıla bilər.
Endotelial progenitor hüceyrələr
Bu hüceyrələr qan damarlarını əmələ gətirən endotel hüceyrələrinə
differensasiya etmək qabiliyyətinə malik hüceyrələrdir. İlk dəfə bu hüceyrələr
sümük iliyinin CD34+ periferik mononuklear qan hüceyrələrindən izolə
olunmuşdur (40). Sümük iliyindən başqa bu hüceyrələr qan damarlarının
divarlarından izolə edilmişdir (41). Endotelial progenitor hüceyrələrin hepatositlərə
differensasiya etmək qabiliyyəti haqda məlumat artıq dərc edilmişdir (42).
Digər mənbələr
Piy toxuması özündə mezenximal kök hüceyrələr cəmləşdirmişdir ki,
xüsusi şəraitdə bu hüceyrələr hepatositəbənzər hüceyrələrə differensasiya edə
bilirlər. Son illərdə aparılan tətqiqatlar göstərmişdir ki, transplantasiyadan sonra
bu hüceyrələr siçan qaraciyərinin parenximasına daxil olmuşlar və spesifik
markerlər ekspressiya etmişlər (43). İkeda və kolleqalarının dərc etdiyi materialda
piy toxumasından əldə edilən progenitor hüceyrələrin gəmiricilərdə karbon
tetraxloridlə törədilmiş qaraciyər zədələnmələri zamanı qaraciyər fibrozunun
qarşısının alınmasına və qaraciyərin funksiyalarının bərpa edilməsinə kömək ola
biləcəyi haqda məlumat çap olunmuşdur (44). Artıq son illərdə sağlam siçovul
qaraciyərindən progenitor hüceyrələr əldə edilmişdir (45). Bu mənbələr siayhısına
həmçinin amniotik epiteli hüceyrələrini və çox kiçik embrionabənzər hüceyrələri də
aid etmək olar (46).
ƏDƏBİYYAT-ЛИТЕРАТУРА-REFERENCES
1.Blum HE. Hepatocellular carcinoma: Therapy and prevention. // World J Gastroenterol. 2005;11:7391–7400.
2.Bruix J, Sherman M, Llovet JM, et al. EASL Panel of Experts on HCC. Clinical management of hepatocellular carcinoma.
Conclusions of the Barcelona-2000 EASL conference. European Association for the Study of the Liver. //J Hepatol 2001;35:421–
430.
3.Aravalli RN, Steer CJ, Cressman ENK. Molecular mechanisms of hepatocellular carcinoma. // Hepatology. 2008;48:2047–2063.
4.El-Serag H, Rudolph KL. Hepatocellular carcinoma: Epidemiology and molecular carcinogenesis. // Gastroenterology.
2007;132:2557–2576.
5.Piscaglia F, Bolondi L. Recent advances in the diagnosis of hepatocellular carcinoma. // Hepatol Res. 2007;37:S178–S192.
6.Aravalli RN, Cressman ENK. Molecular signaling in hepatocellular carcinoma. // Cancer Chemother Rev. 2009;4:157–164.
7.Farazi PA, DePinho RA. Hepatocellular carcinoma pathogenesis: From genes to environment. // Nat Rev Cancer. 2006;6:674–687.
САЬЛАМЛЫГ – 2016. № 4.
25
8.Thomas M, O’Beirne JP, Furuse J, et. al., Systemic therapy for hepatocellular carcinoma: Cytotoxic chemotherapy, targeted
therapy and immunotherapy. // Ann Surg Oncol. 2008;15:1008–1014.
9.Hirata M, Amano K, Miyashita A, et. al., Establishment and characterization of hepatic stem-like cell lines from normal adult rat
liver. // J Biochem. 2009;145:51–58.
10.Sahin MB, Schwartz RE, Buckley SM, et al. Isolation and characterization of a novel population of progenitor cells from
unmanipulated rat liver. // Liver Transpl. 2008;14:333–345.
11.Nowak G, Ericzon BG, Nava S, et al. Identification of expandable human hepatic progenitors which differentiate into mature
hepatic cells in vivo. // Gut. 2005;54:972–979.
12.Ma S, Chan KW, Hu L, et al. Identification and characterization of tumorigenic liver cancer stem/progenitor cells.
// Gastroenterology. 2007;132:2542–2556.
13.National Cancer Institute. PDQ_ levels of evidence for adult and pediatric cancer treatment studies. Bethesda, MD: National
Cancer
Institute.
Date
last
modified
26/August/2010.
1> Dostları ilə paylaş: |