A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev

AVANS HESABATI

 – t

əhtəl şəxslər tərəfindən 

t

əqdim edilən, standart formada olan sənəddir. 

Burada t

əhtəlhesab  şəxs tərəfindən  alınmış 

m

əbləğ, faktiki həyata keçirilmiş xərclər, alınmış 

v

əsaitdən  qalıq  və  ya  onların  artıq  xərclənməsi 

göst

ərilir. Avans hesabatına təhtəlhesab məbləğin 

x

ərcləməsini təsdiqləyən sənədlər, ezamiyyətdə 

olma yeri v

ə  vaxtı  haqqında  qeydlər  edilmiş 

ezamiyy

ət vəsiqəsi, mehmanxana qəbzləri, 

material qiym

ətlilərinin  alınmasına  dair  hesab 

s

ənədləri, çeklər və  s.  əlavə  edilir.  İnzibati-

t

əsərrüfat xərclərinə  avans üzrə  hesabat, avans 

veril

ən müddət  başa  çatdıqdan  sonra,  ezamiyyət 

x

ərcləri üzrə  hesabat isə  ezamiyyətdən sonra üç 

günd

ən gec olmayaraq təqdim edilməlidir. Avans 

hesabatı  ilə  birlikdə,  ezamiyyət dövründə 

görülmüş  işlər  haqqında  müəssisənin rəhbərinin 

adına yazılı hesabat təqdim edilir. Avans hesabatı 

mühasib t

ərəfindən  yoxlanılır,  müəssisənin 

r

əhbəri tərəfindən təsdiq edilir və  bu  xərclənmiş 

t

əhtəlhesab məbləğin silinməsinə əsas verir. 

 

AVİZO (BİLDİRİŞ VƏRƏQƏSİ)

 – 

qarşılıqlı 

hesablaşmalarda  bank  müəssisələri tərəfindən 

q

əbul edilən xüsusi sənəd  formasıdır.  Məsələn, 

əməliyyatın  yerinə  yetirilməsi  haqqında  bildiriş, 

mü

əssisənin, təşkilatın  hesabına müəyyən 

m

əbləğin  köçürülməsi və  ya hesabdan silinməsi 

haqqında  A  filialının  B  filialına  yazılı 

s

ərəncamıdır. 

Avizo 

əməliyyatları 

xüsusiyy

ətlərinə  görə  kredit  və  debet xarakterli, 

ötürülm

ə üsuluna görə poçtla, teleqrafla, elektron 

poçtla v

ə  digər rabitə  vasitələri ilə  göndərilən 

olurlar. 

Avizo çox vaxt qarşılıqlı pul hesablaşmaları və ya 

pul v

əsaitinin hərəkəti ilə  bağlı  olur.  Avizonun 

gönd

ərilməsi  qaydası  adətən korrespondensiya, 

banklararası sazişlərlə və ya müştərilərlə müqavilə 

il

ə şərtləndirilir. 

  

AV

ROPA  İTTİFAQI  (Aİ)

  – 

altı  Avropa 

ölk

əsi tərəfindən  (Belçika,  İtaliya,  Lüksemburq, 

Niderland, AFR, Fransa) 1957-ci ild

ə  Avropa 

Birliyi  adında  təsis  edilmişdir.  Avropa  Birliyinin  

ilk üzvl

əri iqtisadiyyat və sosial siyasət sahəsində 

birg

ə  tədbirlərin həyata  keçirilməsini və  gömrük 

tarifl

ərinin ləğv  edilməsi yolu ilə  ümumi bazar 

yaratmağı qarşılarına məqsəd qoymuşlar. 1973–cü 

ild

ə  Danimarka,  İrlandiya  və  Böyük Britaniya, 

1981-ci ild

ə Yunanıstan, 1986-cı ildə İspaniya və 

Portuqaliya Avropa Birliyin

ə  qoşulmuşlar. 

Maastrixt  razılaşmasına  görə, 1992-ci ilin 

fevralından  Avropa  Birliyi  Avropa  İttifaqı 

adlandırılmışdır. 1995-ci ildən İsveç, Avstriya və 

Finlandiya, 2004-cü ild

ən isə  Kipr, Çex 

Respublikası,  Estoniya,  Macarıstan,  Latviya, 

Litva,  Malta,  Polşa,  Slovakiya    və  Sloveniya, 

2007-ci ild

ən  Bolqarıstan  və  Rumıniya  Avropa 

İttifaqına üzv olmuşdur.  

 

AVROPA  İTTİFAQI  DAXİLİNDƏ  MAL 

VƏ  XİDMƏTLƏRİN  ALINMASI

  –  bel

ə 

mü

əyyənləşdirmədən həm də Aİ daxilində mal və 

xidm

ətlərin  alınmasına  istinad  etməklə,  “Aİ 

daxilind

ə  mal və  xidmətlərin göndərilməsindən 

dövriyy

ə” termini üçün istifadə olunur.  

Xidm

ətə gəldikdə isə, bu müəyyənləşdirmə özünə 

baş ofisi Aİ-yə üzv olan digər ölkədə yerləşən mal 

gönd

ərən tərəfindən milli ərazidə  göstərilən 

xidm

əti birləşdirir. 

 

35 

AVROPA İTTİFAQINA ÜZV ÖLKƏLƏR 

ARASINDA  TİCARƏT

  - 

Aİ-yə  üzv ölkələr 

arasında olan ticarətdir. 1993-cü ildən başlayaraq, 

İntrastat  sistemi  ilə  müəyyən edilir və 

qiym

ətləndirilir.  

 

AVROPA  İTTİFAQINA  ÜZV-ÖLKƏLƏ-

RİN 

TİCARƏT 

BALANSI 

(DSF-

FRANKO-BORT)

  – 

malların  franko-bort 

şəraitində  göndərilmiş  həcmi  çıxılsın  malların 

DSF şəraitində daxil olması həcmi. 

 

AVROPA İTTİFAQINDA XARİCİ TİCA-

RƏT  ÜZRƏ  STATİSTİKA  MƏLUMAT-

LARI 

- 

Aİ-nin üzv dövlətləri ilə  Aİ-yə  daxil 

olmayan ölk

ələr  arasında  xarici  ticarət üzrə  mal 

mübadil

ələrinə 

aid 

Avrostatın 

statistik 

m

əlumatlarıdır.  Aİ-yə  üzv dövlətlər  arasında 

ticar

ət üzrə  statistik məlumatlar  İntrastat 

sistemind

ə  qeydiyyatdan keçir və  ayrılıqda  nəşr 

edilir. Aİ-nin xarici ticarət və Aİ-yə üzv dövlətlər 

arasında  ticarət üzrə  statistik məlumatların 

n

əticələri xüsusi ticarətə aid edilir.  

 

AVROPA  İTTİFAQINDA  İQTİSADİ 

FƏALİYYƏT NÖVLƏRİNİN STATİSTİK 

TƏSNİFATI  (NACE  -  ABFT)

    -  Avropa 

İttifaqı  çərçivəsində  iqtisadi fəaliyyət növlərini 

statistik m

əqsədlər üçün təsnifləşdirməyə  imkan 

ver

ən təsnifatdır.  ABFT-nın  birinci  versiyası 

iqtisadi f

əaliyyət növlərinin digər təsnifatlarla 

müqayis

əsini  asanlaşdırmaq  üçün  -  1970-ci ilin 

versiyası olan ABFT-nı əvəz etmişdir. ABFT-nın 

I  versiyası  elə  işlənmişdir  ki,  hər bir vahidin 

m

əlumatlarını  iqtisadi  fəaliyyət növləri üzrə 

bölm

ək  mümkün olsun, məsələn, müəssisə  kimi 

iqtisadi vahidin t

ərkib hissəsi olan ayrıca zavod və 

ya zavodlar qrupunu. Bu, bel

ə vahidlərin istehsal 

prosesl

əri (əmək, materiallar, enerji və  s.), 

yığımlar  və  maliyyə  əməliyyatları  haqqında 

statistik m

əlumatların işlənməsi üçün əsas verir. 

Hazırda  Avropa  İttifaqı  ölkələrində  ABFT-nın 

2006-

cı  ilin  dekabrında  təsdiq  olunmuş,  yenidən 

işlənmiş  2-ci  redaksiyasından  istifadə  edilir və 

onun 

əsas tərkib hissələri  aşağıdakılar  hesab 

edilir: 

Seksiyalar (

əlifba kodu) 

Bölm

ələr (ikiqiymətli rəqəm kodu) 

Qruplar (üçqiym

ətli rəqəm kodu) 

Sinifl

ər (dördqiymətli rəqəm kodu) 

ABFT-

nın II versiyasının seksiyaları aşağıdakılara 

ayrılır: 

A K

ənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq  

B  M

ədənçıxarma sənayesi  

C  Emal s

ənayesi 

D 

Elektrik 

enerjisi, qaz, buxar v

ə 

kondisiyalaşdırılmış hava ilə təchizat 

E  Su t

əchizatı;  Çirkli  suların  və  tullantıların 

t

əmizlənməsi 

F  Tikinti 

G  Topdan v

ə  pərakəndə  ticarət; Avtomobillərin 

v

ə motosikletlərin təmiri 

H N

əqliyyat və anbar təsərrüfatı  

İ  Yaşayışın təşkili və ictimai iaşə 

J  

İnformasiya və rabitə 

K Maliyy

ə və sığorta fəaliyyəti 

L 

Daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlar  

M 

Peşə, elmi və texniki fəaliyyət 

N 

İnzibati və yardımçı xidmətlərin göstərilməsi  

O  Dövl

ət idarəetməsi və  müdafiə;  İcbari  sosial 

t

əminat 

P T

əhsil 

Q 

Əhaliyə  səhiyyə  və  sosial xidmətlərin 

göst

ərilməsi 

R 

İstirahət,  əyləncə  və  incəsənət sahəsində 

f

əaliyyət 

S  Dig

ər sahələrdə xidmətlərin göstərilməsi 

T  Ev t

əsərrüfatlarının  fəaliyyəti; Fərdi istehlak 

üçün ev t

əsərrüfatlarının  istehsal  etdiyi  mal və 

xidm

ətlərə dair fəaliyyət 

U 

Toxunulmazlıq  hüququ  olan  təşkilatların 

f

əaliyyəti 

BMT iqtisadi f

əaliyyət növlərini Beynəlxalq 

standart sah

ə təsnifatının (BSST) 3-cü versiyasına 

uyğun olaraq təsnifləşdirir. 

 

AVROPA  İTTİFAQININ  XARİCİ  TİCA-

RƏT BALANSI (SİF-FOB)

 – 

FOB şəraitində 

ixracın  həcmi ilə  SİF  şəraitində  idxalın  həcmi 

arasındakı fərqi göstərir. 

 

AVROPA  İTTİFAQININ  MALLARI

  – 

aşağıdakılardan ibarətdir: 

- 

Aİ-nin gömrük ərazisinin tərkibinə  daxil 

olmayan ölk

ə  və ərazilərdən  idxal  edilmiş  mallar 

n

əzərə  alınmadan,  Aİ-nin gömrük ərazisi 

hüdudlarında yerləşən ölkələrdən alınmış mallar; 

- 

Aİ  gömrük  ərazisinin hissəsi hesab edilməyən 

ölk

ə  və  ərazilərdən  idxal  edilmiş  və  sərbəst 

t

ədavülə buraxılmış mallar; 

- 

yalnız  birinci  bənddə  göstərilmiş  əmtəələr 

(mallar)  v

ə  ya birinci və  ikinci bəndlərdə 

göst

ərilmiş mallar əsasında Aİ-nin gömrük ərazisi 

hüdudunda yerl

əşən ölkələrdən alınmış mallar.  

 

AVROPA  İTTİFAQININ  HÜDUDLA-

RINDAN KƏNARDA OLAN ÖLKƏLƏR-

DƏN  MAL  VƏ  XİDMƏTİN  İDXALI

  – 

Avropa  İttifaqına  (Aİ)  üzv  ölkələrin milli 

ərazilərinin  hüdudlarında  yerləşən rezidentlər 

t

ərəfindən Aİ ərazilərindən kənarda istehsal edilən 

malların  alınmasını  əhatə  edir. Bu kateqoriyaya 

 

36 

Aİ  rezidentlərinin  Aİ  ərazilərindən kənarda 

istehsal etdiyi v

ə  Aİ-nin digər rezidentinə  təkrar 

satdığı  mallar daxil edilmir. Bu halda belə 

alınmalar  Aİ-nin daxilində  göndərmə  kimi 

t

əsnifləşdirilir.  Bu  kateqoriyaya  Aİ  əraziləri 

hüdudlarında  istehsal  edilən və  Aİ-yə  daxil 

olmayan ölk

ələrə  (yenidən  Aİ-yə  idxal edilmək 

üçün) ixrac edil

ən  əmtəələr daxil edilir. 

Xidm

ətlərə  gəldikdə  isə,  bu  kateqoriyaya  Aİ 

ərazilərindən kənarda fəaliyyət göstərən iqtisadi 

vahidl

ərin  Aİ  ərazisi  hüdudlarında  yerləşən 

vahidl

ərə göstərdikləri xidmətlər daxil edilir.  

 

AVROPA  MİLLİ  HESABLAR  SİSTEMİ  

(AMHS-1995)

  –  üzv ölk

ələrin  iqtisadiyyatının 

razılaşdırılmış,  düzgün  və  müqayisə  oluna bilən 

statistika m

əlumatlarının  köməyi ilə  miqdarca 

ifad

ə  olunmasını  təsvir etmək üçün zəruri uçot 

qaydalarını müəyyən edir. 

AMHS-nin strukturu iki 

əsas cədvəllər dəstindən 

ibar

ətdir: 

- 

Sektor  hesabları:  iqtisadi prosesin müxtəlif 

m

ərhələlərinin  institusional sektorlar üzrə 

sistematik  t

əsvir edilməsini təmin edir: istehsal, 

g

əlirlərin  yaranması,  gəlirlərin  bölüşdürülməsi, 

maliyy

ə  və  qeyri-maliyyə  yığımları.  Sektor 

hesabları həm də hesabat dövründə (ilin əvvəlinə 

v

ə  sonuna) aktivlərin  mövcudluğunu,  öhdəlikləri 

v

ə  şəxsi  kapitalın  xalis  dəyərini müəyyən etmək 

üçün aktiv v

ə  passivlər  balansını  özündə 

birl

əşdirir. 

-  “x

ərclər-buraxılış”  cədvəli və  sahələr üzrə 

hesablar:  istehsal prosesini (x

ərclərin,  yaranmış 

g

əlirlərin və  məşğulluğun),  mal  və  xidmət 

axınlarını  (buraxılış,  idxal,  ixrac,  son  istehlak, 

m

əhsul  qrupları  üzrə  aralıq  istehlak  və  yığım) 

daha geniş təsvir edir. 

AMHS 

əhali və  məşğulluq  konsepsiyalarını  da 

özünd

ə  birləşdirir.  Bu  konsepsiyalar  həm sektor 

hesablarına, həm də 

“x

ərclər-buraxılış” 

c

ədvəllərinə  uyğun  gəlir. AMHS illik milli 

hesablarla m

əhdudlaşmır, eyni zamanda rüblük və 

regional hesabları da nəzərdə tutur. 

AMHS-

nin milli hesabları - Milli hesablar sistemi 

(MHS) üzr

ə  tövsiyələrin  baxılmış  ümumdünya 

vers

iyaları  ilə  tamamilə  uyğunlaşdırılmışdır  və 

1970-ci ild

ə  dərc  edilmiş,  inteqrasiya  olunmuş 

iqtisadi hesabların Avropa sistemini əvəz edir.  

 

AVROPA ŞURASI (AŞ)

  – 

Avropa  İttifaqının 

başlıca  orqanlarından  biridir.  Üzv  dövlətlərin 

dövl

ət və  hökumət  başçıları  və  Avropa 

Komissiyasının  sədri, onun müavinləri  –  xarici 

işlər nazirləri və  komissiyanın  üzvlərindən biri 

AŞ-nın  üzvləridir.  AŞ  ildə  iki dəfədən az 

olmayaraq h

əmin  vaxtda  Avropa  İttifaqı 

Şurasında 

başçılıq 

edən üzv dövlətin 

nümay

əndəsinin sədrliyi altında öz iclasını keçirir. 

     

AVROPA  YENİDƏNQURMA  VƏ  İNKİ-

ŞAF  BANKI  (AYİB)

  – 

bazar  iqtisadiyyatına 

keçidl

ə əlaqədar olaraq, Mərkəzi və Şərqi Avropa 

ölk

ələrinə  yardım  layihələrinə  maliyyə  köməyi 

göst

ərmək üçün  1991-ci ildə  yaradılmış 

beyn

əlxalq maliyyə  təşkilatıdır.  1990-cı  ildə 

Londonda  imzalanmış  müqavilə  əsasında    təşkil 

edilmişdir.  1995-ci ildə  AYİB-in tərkibində  58 

ölk

ə, Avropa İttifaqı və Avropa İnvestisiya Bankı 

da daxil  olmaqla, 60 s

əhmdar  olmuşdur. 

Mü

əssisə eyni zamanda həm işgüzar (payçı), həm 

d

ə investisiya bankı kimi fəaliyyət göstərir. Onun 

v

əzifələrinin 60%-dən çoxu özəl sektorun 

maliyy

ələşdirilməsi ilə  əlaqədar  olmalıdır.  Bank 

mü

əssisələr üçün maksimum 10 ilə və marja əlavə 

edilm

əklə, bazar tarifləri üzrə  infrastrukturların 

inkişafı  layihələrinə  15 il müddətinə  istiqrazlar 

verir. H

əmçinin iştirak səhmlərini alır, kreditlərə, 

istiqraz v

ə  səhmlərə  yazılmalara  zəmanət verir, 

dig

ər xüsusi və  dövlət maliyyə  müəssisələri ilə 

birg

ə əməliyyatlarda iştirak edir. 

 

AVROPA-QAFQAZ-AS

İYA NƏQLİY-

YAT D

ƏHLİZİ

  - 

ta

rixi  Böyük  İpək Yoludur. 

Avropadan Asiyaya 

ən qısa marşrut olaraq, cənubi 

Qafqaz ölk

ələrinin  ərazisindən keçir. Avrasiya 

İpək  Yolu  ideyasının  yenidən gündəmə  gəlməsi 

TRASEKA proqramında öz təzahürünü tapmışdır. 

Bu Müst

əqil Dövlətlər Birliyinə göstərilən texniki 

yardım  çərçivəsində  xüsusi bir layihə  olaraq 

Avropa İttifaqının dəstəyi ilə həyata keçirilir.

  

 

AVROSTAT

  - 

Avropa  İttifaqının  Statistika 

Bürosudur.  O,  Avropa  İqtisadi  Komissiyasının 

əsas  direktoratlarından  biri  kimi  çıxış  edir. 

Avrostatın  əsas vəzifələri  aşağıdakılar  hesab 

edilir:  Avropa  İttifaqının  rəhbərliyi üçün statistik 

m

əlumatların  hazırlanması  və  təqdim  olunması, 

statistik m

əlumatların  daima  təkmilləşdirilməsi, 

birlik ölk

ələrində statistik müşahidələrin təşkilinə 

vahid 

qaydada 

(yanaşmada) 

və 

vahid 

metodologiya 

əsasında 

göstəricilərin 

hesablanmasında  milli  statistika  xidmətlərinə 

köm

ək etmək. 

 

AVROVALYUTA

 

- 

xarici 

valyutadır. 

Kommersiya bankları bu valyutalarla emitent-ölkə 

xaricind

ə  qeyri-nağd  depozit-ssuda  əməliyyatları 

aparır. Məsələn, ABŞ dolları Böyük Britaniya və 

Almaniyanın  bank  hesablarında  Avropa  dolları 

adlanır.  Avrovalyutadan  kredit  və  istiqrazların 

verilm

əsində  istifadə  olunur;  avrovalyuta  bazarı 

satıla  bilən vasitələrin ucuz və  rahat  əldə 

 

37 

edilm

əsinə  imkan verir. Kommersiya və  mərkəzi 

(milli)  banklar,  iri  şirkətlər  əsas  istiqrazçı  və 

kreditorlar hesab edilirl

ər. Avrovalyutaya cəlb 

edil

ən vəsaitlər daha əlverişli  şərtlərə  və  faiz 

tarifl

ərinə nail olmağa imkan verir. Avrovalyutada 

istiqrazların  əksər hissəsi orta müddətli,  əsasən  

avroist

iqraz formasında olur.  

 

AVTOBUS

  –  sürücünün oturacaq yeri daxil 

olmaqla, oturacaq yerl

ərinin sayı 9-dan artıq olan 

v

ə  sərnişin  daşınması  üçün  nəzərdə  tutulmuş 

müh

ərrikli avtonəqliyyat vasitəsidir.  

 

AVTOKORRELYASİYA  FUNKSİYASI

  – 

vaxtın  müxtəlif  anlarında  müşahidə  olunan 

t

əsadüfi X(t) kəmiyyətlər  arasındakı  korrelyasiya 

əlaqəsini,  X(t+τ)  avtokovariyasiya  funksiyasının 

normallaşdırılmış  variantını,  vaxtın  determinant 

funksiyasını  və  τ  parametrini  xarakterizə  edən 

funksiyadır: 

cov 

[X(t),X(t+τ)]=M{[X(t) - MX(t)] x 

x [X(t+τ) – MX(t+τ)]}, 

burada, MX(t) – 

t anında X təsadüfü kəmiyyətinin 

riyazi gözl

əməsidir. 

τ=0 

olduqda, 

avtokovariyasiya funksiyasının qiyməti t anında X 

t

əsadüfi kəmiyyətin  dispersiyasına  –  DX(t) 

b

ərabərdir. 

Avtokorrelyasiya  funksiyası  aşağıdakı  kimi təyin 

olunur:  

ρ[X(t),X(t+ τ)]=cov [X(t),X(t+τ)]/ 

/[DX(t) x DX(t+τ)]

2

\

1

. 

Normallaşdırılmış  avtokorrelyasiya  funksiyasının 

qiym

əti [-1,+1] intervalında yerləşir:  

-

1≤ ρ [X(t),X(t+τ)]≤1. 

T

əsadüfi kəmiyyətin stasionar (dəyişməz) 

avtokor

relyasiya funksiyası τ-in (laqın) fərqindən 

asılıdır, t-nin qiymətindən isə asılı deyildir. 

Avtokorrelyasiya 

funksiyasından 

dinamika 

sıralarının  öyrənilməsində  istifadə  olunur. 

Avtokorrelyasiya  funksiyasının  qurulması  üçün 

avtokorrelyasiya 

əmsalı 

aşağıdakı 

kimi 

hesablanır:   

       r

x

(τ) = 

∑

∑

=

−

=

+

−

−

−

−

n

i

i

n

i

i

i

x

x

n

x

x

x

x

n

1

2

1

)

(

1

)

)(

(

1

τ

τ

τ

, 

burada 

∑

=

=

n

i

i

x

n

x

1

1

,   τ = 0,1,2, ... , m< 

çoxluğundan avtokorrelyasiya funksiyasının təyin 

edilm

əsində istifadə olunur. 

 

AVTOMAGİSTRAL

  -  n

əqliyyat vasitələrinin 

h

ərəkəti üçün xüsusi çəkilmiş  yoldur  və 

statistikada  aşağıdakı  kimi  xarakterizə  olunur: 

avtomagistral yolu boyunca yerl

əşən təsərrüfat, 

istehsal v

ə  ya tikinti təyinatlı  obyektlər digər 

n

əqliyyat vasitələri tərəfindən istifadə  edilə 

bilm

əz;  ayrı-ayrı  yerləri istisna olmaqla və  ya 

müv

əqqəti 

qaydanın 

müəyyənləşdirildiyi 

hallardan  başqa,  əks istiqamətlərdə  hərəkət 

istiqam

ətləri  üçün  ayrı-ayrı  hərəkət hissələri 

vardır,  həm də  bu hissələr  arasında  hərəkət üçün 

n

əzərdə tutulmayan ayırıcı zolağın və ya müstəsna 

hallarda  başqa  vasitələrin köməyi ilə  hədd 

qoyulmuşdur;  dəmiryolu,  tramvay  yolları  və 

başqa  yollarla,  habelə  piyada  zolaqları  ilə  bir 

s

əviyyədə kəsişmələri yoxdur. 

 

AVTOMAT  TELEFON  STANSİYALARI

 

–  stasionar telefon abonentl

ərinin kabel və  hava 

x

ətti vasitəsilə  telefon  danışıqlarının  avtomatik 

mübadil

əsini təmin etmək üçün müvafiq texniki 

vasit

ələrlə  təchiz  olunmuş  rabitə  sistemidir. 

Telefon  stansiyalarının  ümumi  tutumuna  - 

quraşdırılmış  bütün  abonent  dəstləri, xüsusi 

d

əstlər və  ya taksofonların  daxil  olması  üçün 

avadanlıqlar,  idarə  stansiyalarına  birləşən xətlər, 

h

əmişəlik istifadəyə verilən idarə, təcili, sifariş və 

xidm

əti məlumat bürosu xətləri daxildir. Avtomat 

telefon  stansiyalarına  koordinat  və  elektron 

sistemli telefon stansiyaları daxil edilir. 

 

AVTOMATLAŞDIRILMIŞ  ƏHALİ  KAR-

TOTEKASI

  – 

əhalinin cari uçotu sistemi 

m

əlumatın  yayılması,  çoxalması,  saxlanması  və 

emalı  üçün  elektron-hesablama  texnikası  tətbiq 

etm

əklə  ölkə, yaxud onun ən  böyük  regionları 

üçün vahid 

əhali  registrinin  aparılmasını  təmin 

edir. Avtomatlaşdırılmış əhali kartotekası və əhali 

registrinin  aparılmasının  əsas prinsipləri və 

qaydaları  üst-üstə  düşür.  Bir  çox  ölkələrdə 

avtomatlaşdırılmış  əhali  kartotekası  mərkəzi 

statistika 

orqanları 

tərəfindən 

aparılır. 

Avtomatlaşdırılmış  əhali  kartotekasının  təşkili 

üçün 

əsas, 

əhalinin 

siyahıyaalınması 

materiallarıdır.  Bir  qayda  olaraq,  müşahidə 

proqramı  ən ümumi əlamətlərdən kənara  çıxmır; 

soyadı,  adı,  daimi  yaşayış  yerinin  ünvanı,  nikah 

v

əziyyəti, yaxın qohumlarına münasibət, müəyyən 

vaxta olan v

əziyyəti  –  həmin  şəxsin/yaşayış 

m

əntəqəsində  yaşaması,  emiqrasiya,  ölümü  (son 

iki halda çıxıb getməsi və öldüyü tarixə dair qeyd 

n

əzərdə 

tutulur), immiqrasiya tarixi 

(siyahıyaalmadan  sonra  ölkəyə  gəlmiş  şəxslər 

üçün). F

ərdi məlumatlar  kodlaşdırılmış  halda 

kompüterl

ərdə  və  serverlərdə  saxlanılır.  Fərdi 

informasiyanın  yayılması,  yeniləşdirilməsi və 

emalı iki hissədən ibarət olan fərdi eyniləşdirilmiş 

nömr

ələrin köməyi ilə  həyata keçirilir: 

kodlaşdırılmış anadan olma tarixi (gün, ay, il) və 

sıra nömrəsi ilə, buna anadan olma yerinin şifri və 

 

38 

h

əmin tarix üçün anadan olma nömrəsinin özü 

daxildir.  Avtomatlaşdırılmış  əhali  kartotekasının 

aparılması  şəxsiyyəti təsdiq edən sənədlərdə, 

v

ətəndaşlıq  vəziyyəti aktlarının  dövlət  qeydiyyatı 

zamanı,  həmçinin vergi,  sosial  sığorta,  səhiyyə 

sistemind

ə  nömrənin eyniləşdirilməsini nəzərdə 

tutur. Avtomatlaşdırılmış əhali kartotekası sistemi 

ç

ərçivəsində  əhalinin ümumi registri ilə  yanaşı, 

ayrı-ayrı  əhali kontingentinin (məmurların, 

mü

əllimlərin, ali təhsili  olan  şəxslərin və  s.) 

registrl

əri də yaradılır. Bu isə konkret şəxslərə aid 

demoqrafik, iqtisadi v

ə  sosial xarakterli 

informasiyanın böyük həcmdə yayılmasına imkan 

yaradır.