1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

Hayvonlar 
Moslanishlar
Kasatka
Beluga
Manta
Dengiz toshbaqasi
Meduzalar
Aktiniyalar
Igna baliq
2. Biologik diktant. Ro‘yxatda berilgan atamalarni jadvalga mos ravishda joy-
lash tiring. 
Atamalar:
muhit, plankton, moslanish, ekologik omillar, yashash 
muhiti, nek ton, gidrobiontlar, bentos.
T/r
Atama ma’nosi
Atama
1
Faol harakatlanuvchi, oqimga qarshi tura oladigan organizmlar 
2
Organizmlarga to‘g‘ri va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi elementlar 
3 Suvda yashovchi organizmlar 
4 Tabiatning tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan va ularda mosla-
nishlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan har qanday tarkibiy qismi 
5 Tabiatning biotik va abiotik komponentlari yig‘indisi 

---

30
6 Muayyan muhitda organizmlarning yashab qolishi va nasl qoldirishi 
7
Suv qa’rida yashovchi, mustaqil harakatlana olmaydigan organizmlar 
8
Suv tubida yoki suv tubidagi qumlarda yashovchi organizmlar
6-§. QURUQLIK-HAVO, TUPROQ, TIRIK ORGANIZMLAR
YASHASH MUHITLARI SIFATIDA
Tayanch bilimlaringizni qo‘llang
. Zoologiya o‘quv fanidan sizga 
ma’lum bo‘lgan quruqlik-havo va tuproq muhitlarida yashovchi 
hayvonlarga misollar keltiring. 
Quruqlik-havo muhiti.
Quruqlik-havo
 
muhitining o‘ziga xos jihatlaridan 
biri, bu muhitda yashovchi tirik organizmlar quruqlikda harakatlangani 
bilan, ularning hayoti bevosita havo muhiti bilan ham bog‘liq. Havo gazlar 
aralashmasidan iborat. Havo tarkibida gazlar miqdori nisbatan doimiy 
bo‘lib, 78,08% i azot, 20,9% i kislorod, 1% i inert gazlar, 0,03% i karbonat 
angidrid gazlaridan tashkil topgan. Atmosfera tarkibidagi kislorod taxminan 
bundan 2,5 mlrd yil oldin hosil bo‘lgan. Bu jarayonda quruqlik va suv 
muhitidagi o‘simliklarda sodir bo‘ladigan fotosintez jarayoni muhim rol 
o‘ynagan. Karbonat angidrid va suv ishtirokida o‘simliklar hujayrasida 
organik moddalar hosil bo‘ladi va atmosferaga kislorod ajralib chiqadi. 
O‘simliklar, hayvonlar va aerob mikroorganizmlar uchun havo zarur 
omillardan biri hisoblanadi. Tuproq hayvonlar harakatlanishi uchun substrat 
vazifasini o‘taydi, o‘simliklar esa ildizlari yordamida tuproqqa birikadi, suv 
va unda erigan mineral tuzlarni shimadi. 
Havoning zichligi suvnikidan ancha past bo‘lgani sababli tirik organizmlar-
ning
Y
er yuzi bo‘ylab harakatlanishiga qarshiligi deyarli sezilmaydi va suv 
muhitidan farq qilib, organizmlar uchun tayanch vazifasini bajara olmaydi 
(havoda uchadigan hayvonlar bundan mustasno). Havo zichligining past 
bo‘lishi quruqlikda atmosfera bosimining nisbatan past bo‘lishini belgilaydi 
(760 mm simob ustuniga teng). Undan tashqari, havoning shaffofligi suv 
muhitiga nisbatan ancha yuqori (6-rasm). 
Quruqlik-havo muhitida tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatadigan ekologik 
omillar ham bir qancha o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. 
Quruqlik-havo muhitida yorug‘lik kuchliroq ta’sir qiladi, harorat va namlik 

---

31
geografik hudud, yil mavsumi va kunning turli vaqtlariga bog‘liq holda 
juda o‘zgaruvchan. Havo massalari gorizontal va vertikal yo‘nalishlarda 
harakatlanishi tufayli yana bir ekologik omil – shamolni keltirib chiqaradi. 
Havo boshqa ekologik omillar kabi tirik organizmlarga bevosita va 
bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Uning bevosita ta’siri ekologik jihatdan ahamiyatga 
ega emas. 
Havoning bilvosita ta’siri shamol orqali amalga oshadi, chunki shamol 
harorat va namlik kabi muhim ekologik omillarning ta’sir xarakterini 
o‘zgartiradi va organizmlarga mexanik ta’sir ko‘rsatadi. Bir yo‘nalishda 
esadigan kuchli shamollar o‘simliklarning novdasi, poyalarini egishi 
natijasida ularni shamol yo‘nalishi tomon burilib o‘sishiga, ayniqsa daraxtlar 
shox-shabbalarining shakli o‘zgarishiga olib keladi. Shamol o‘simliklardagi 
transpiratsiya jarayonini tezlashtiradi, shuningdek, o‘simliklarning changlani-
shida katta ahamiyatga ega. Shamol yordamida changlanadigan o‘simliklar – 
6-rasm.
Quruqlik-havo muhiti tirik organizmlari.

---

32
anemofill (yunoncha «anemos» – shamol, «filiya» – yaxshi ko‘raman) 
o‘simliklarda evolutsiya jarayonida bir qancha moslanish belgilari paydo 
bo‘lgan. Havo oqimlari hayvon va o‘simliklarning Yer yuzi bo‘ylab 
tarqalishiga imkon beradi. Shamol o‘simlik urug‘lari va mevalarining uzoq 
masofalarga tarqalishini ta’minlaydi. Siz botanika o‘quv fani orqali meva va 
urug‘lari shamol yordamida tarqaladigan o‘simliklar – anemoxor (yunoncha 
«anemos» – shamol, «chorea» – tarqalish) o‘simliklarda ham bir qancha 
moslanishlar yuzaga kelganligini bilasiz. 
Quruqlik-havo muhiti uchun geografik kengliklar va mintaqalar xos bo‘lib, 
Yer sharining turli mintaqalarida iqlim sharoitlarining turlicha bo‘lishi, har 
bir iqlim mintaqasidagi o‘ziga xos o‘simliklar va hayvonot dunyosida aks 
etadi. Quruqlik-havo muhiti cho‘l, dasht, o‘rmon, g‘or, botqoqlik, tekislik 
va tog‘lar kabi xilma-xil yashash muhitlari bilan xarakterlanadi.