K arim a q osim ova

5. Nutq tushunarli bo'lsin.
Og'zaki nutq eshituvchiga, yozma 
nutq esa uni o'quvchiga tushunarli bo'lishi zarur. So'zlovchi yoki 
yozuvchi nutqini eshituvchining yoki o'quvchining imkoniyatini, 
qiziqishini hisobga olgan holda tuzsa, uni hamma birdek, hech qiyin- 
chiliksiz tushunadi.
6. Nutq ifodali bo'lsin.
Agar nutq ifodali, ya’ni jonli, ishontiradigan 
bo'lsa, eshituvchiga yoki o'quvchiga ta’sir etadi. Og'zaki nutq eshituv­
chiga intonatsiya orqali ta’sir etsa, og'zaki nutq ham, yozma nutq ham 
tinglovchi va o'quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan 
so'zlar, ularning emotsionalligi, tuzilgan jumla, iboralar yordamida 
ta ’sir etadi. Nutqning tushunarli va ifodali bo'lishi har qanday shevaga 
xos va ortiqcha so'zlardan xoli bo'lishini taqozo etadi.
7. Nutq to'g'ri bo'lsin.
Maktab o'quvchilari uchun nutqning adabiy 
til me’yorlariga mos va to'g'ri bo'lishi alohida ahamiyatga ega. Yozma 
nutq grammatika, imlo va punktuatsiya jihatidan, og'zaki nutq esa 
orfoepik jihatdan to'g'ri tuzilishi talab etiladi. Nutqning to'g'ri bo'lishi 
uchun so'z tanlash va nutq logikasi katta ahamiyatga ega.
Yuqorida sanab o'tilgan talablar o'zaro bir-biri bilan uzviy bog'liq 
bo'lib, ta’lim tizimida kompleks ravishda amalga oshiriladi.
Nutq — o'quvchilar tafakkurini o'stirishdagi muhim vosita
Nutq fikmi bayon etish vositasi bo'libgina qolmay, uni shakllan­
tirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini baja- 
radi, uni o'stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat 
tizimini egallash asosidagina nutqni muvaffaqiyatli o'stirish mumkin. 
Shuning uchun o'quvchilar nutqini o'stirishda materialni tayyorlash, 
takomillashtirish, mavzuga tegishlisini tanlash, joylashtirish va man­
tiqiy fikrlashga yo'naltiradigan ish turlariga katta ahamiyat beriladi.
Tafakkur til materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va buyon 
etilsagina, muvaffaqiyatli o'sadi. Tushuncha so'zlar yoki so'z birik-
304

---