Fanidan tayyorlangan o`quv-uslubiy majmua «Vatan tarixi» kafedrasi professor-o`qituvchilaringing yig`ilishida muhokama qilingan va foydalanish uchun tavsiya etilgan

2. Shayboniylar davlati harbiy qo‘shin va soliq tizimi 
Mamlakat siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida yirik sarkardalar, 
qo‘shin boshliqlarining o‘rni katta edi. Ichki va tashqi xavfni bartaraf 

---

83 
etishda, yangi yerlarni bosib olish uchun qilinadigan istilochilik 
yurishlarida qo‘shinlarning soni, harbiy tayyorgarligi, 
qo‘shin 
boshliqlarining qo‘mondonlik mahorati katta ahamiyat kasb etardi. 
Shayboniylar qo‘shini, asosan, otliq va piyoda askarlardan tashkil 
topgan. Qo‘shin urushda o‘q-yoy, uzun, nayza, qilich, gurzi, uzun dastali 
jang boltasi (tabarzin), changak kabi asosiy hujum qurollaridan 
foydalangan. Abdullaxon II davrida qo‘shin Xorijdan keltirilgan pilta 
miltiqlar bilan qurollantirilgan. Shayboniylar qo‘shinida navkarlar 
himoya uchun qalqon (sipar)dan foydalanganlar, hamda temir simdan 
mayda qilib to‘qilib, usti ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut-
jovshan (forscha baxtar) yoki jiba (jeva) – temir yoki po‘latdan 
ishlangan maxsus kiyim kiyib jang qilganlar. Abudllaxon II davrida 
Yevropadan keltirilgan jovshan (sovut) ham bo‘lgan. Urushda yaroq va 
o‘q o‘tmasligi uchun otlar ustiga maxsus yopinchiq gejm (kejim) 
yopishgan. 
Qo‘shin tarkibida naftandozlar, manjaliqchilar va tosh otuvchilar 
ham bo‘lib, ular shahar va mudofaa qo‘rg‘onlarini egallashda katta o‘rin 
tutgan. XVI asrning 2-yarmidan boshlab Abdullaxon II qo‘shinida chet 
ellardan keltirilgan kichik zambaraklar paydo bo‘ladi. 
Qo‘shin tarkibi, uning jangovor saflanishi, jang qilish tartibi, 
Chingizxon va Amir Temur qo‘shinlari harbiy tuzilishi, urish taktikasiga 
asoslangan bo‘lib, unga Shayboniyxon davrida ko‘chmanchi o‘zbeklarga 
xos bo‘lgan bir qancha yangi jang usullari kiritildi(To‘lg‘ama). 
Shayboniylar qo‘shini, asosan, qalb (kavl) deb ataluvchi markaziy 
qism, barong‘or (o‘ng qanot) va javong‘or (so‘l qanot) qismlaridan 
hamda xirovul (qo‘shinning orqa qismi)dan tashkil topgan. Ularga 
xonning o‘zi va tajribali o‘zbek sarkardalari boshchilik qilgan. 
Qo‘shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o‘g‘lon deb 
yuritilgan. Qo‘shini oldida manglay (avangard) deb ataluvchi harbiy 
qism yarim doira shaklida saf tortib borgan. Uning oldida esa tez 
harakatlanuvchi kichik jangovor qism ilg‘or bo‘lgan. Shayboniylar 
qo‘shinida umumiy qism oldida boruvchi “qoravul” deb atalgan maxsus 
qism, qo‘shinining o‘ng va so‘l qismlari oldida boruvchi “kichik” g‘o‘l 
deb yuritilgan bo‘linmalar va ortidan boruvchi maxsus yordamchi 
bo‘linma – chanoh bo‘lgan. 
Qo‘shin tarkibida tug‘chi qism, ya’ni bayroq ostida ehtiyotda 
turuvchi (tug‘ni qo‘riqlovchi) 20-30 ming kishilik jangovor harbiy 
bo‘linma hamda zabongilari – ya’ni dushman tomonidan yashirin 

---

84 
ravishda “til” tutib keluvchi maxsus bo‘linma va xabarchi - dushman 
to‘g‘risida umumiy ma’lumot keltiruvchi bo‘linmalar ham bo‘lgan. 
Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari 
o‘tkaziladigan maxsus joy - bargoh hozirlashgan. 
Qo‘shinda saralangan o‘zbek navkarlaridan tuzilgan xonning 
qo‘riqchilari ham katta rol o‘ynagan. 
Shayboniylar qo‘shini ham Chingizxon va Amir Temur 
qo‘shinlaridek 10 minglik korpuslar – tumanlarga bo‘lingan. Unga 
no‘yon deb ataluvchi harbiy sarkarda boshchilik qilgan. Tumanlar o‘z 
navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan. 
Qo‘shinni jangga hozirlash, ularning maoshini to‘lash va boshqa 
tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor – tavochi shug‘ullangan. 
Qo‘shinni qurol-yarog‘ bilan ta’minlashga ma’sul bo‘lgan amaldorlar – 
jevachi bo‘lib, u xonning qurol-aslahalariga ham javobgar bo‘lgan. 
Harbiy amaldorlar va navkarlarga xazinadan beriladigan yillik 
maoshdan tashqari harbiy yurishlar paytida qo‘lgan kiritiladigan 
o‘ljadan ham berib turilgan. 
Shayboniylar davrida 40 dan ortiq turli soliq va jarimalar mavjud 
bo‘lgan. Soliq to‘lovchi aholi fuqaro (raiyat) deb yuritilgan va ulardan 
soliqlardan tashqari jarimalar ham undirib olingan. 
Yerdan olinadigan asosiy soliq xiroj bo‘lib, u ishlab chiqarilgan 
mahsulotning 5/1 miqdorida pul yoki mahsulot bilan olingan. 
Zakot solig‘i savdogarlar va chorvadorlardan olinib, uning hajmi 
40/1 miqorida bo‘lgan. 
Shahar aholisi, hunarmandlar va do‘kondorlar maxsus soliq – 
tamg‘a to‘laganlar. Yirik boylar va sudxo‘rlarga tegishli savdo rastasida 
do‘konlarni ma’lum haq evaziga ijaraga olib, o‘z mahsulotlarini 
sotganligi uchun taxti joy (tagjoy) deb ataluvchi soliq to‘langan. 
Boshqa dinga mansub savdogarlar o‘z mahsulotlarining 5/1 
qismini juzya solig‘i tarzida to‘laganlar. 
Bu davrda yana ixrojot, tog‘ar, ulufa - ko‘nalg‘a, begar, madadi 
lashkar, boj, tansuqot, tuhfa va boshqa soliqlar mavjud bo‘lib, ularning 
ko‘pchiligi butun o‘rta asrlar davriga xos edi. Raiyat soliqlarni 
to‘lashdan tashqari turli ishlarga mudofaa inshootlarini, sug‘orish 
tarmoqlarini tiklash kabilarga majburan jalb etilgan.