ŞAHİN ƏHMƏdov

Qlobal su balansının bir illik ölçüləri 
 

---

62 
Dünyanın su balansı komponentlərinə insan faliyyətinin 
təsiri hələ dəqiq təyin olunmayıb. Lakin iqlimin sirkuliyasiyası 
qlobal modeli göstərir ki, iqlimin antropogen dəyişilməsi 
qlobal hidroloji sikldə su mübadiləsinin intensivliyini artıracaq.
Ayrı – ayrı regionlarda iqlimin dəyişməsinin hidroloji gedişi 
(vəziyyəti) daha böyük miqyasda dəyişəcək. 
Təbiətdə su, bir çox qarşılıqlı əlaqələrin, o cümlədən 
digər geosferlərin mərkəzində dayanır.Cəmiyyətdə bir sıra 
iqtisadi, ictimai və siyasi problemlərin böhranlı faktoru 
sayılır.Ekoloji baxımdan, ümumi şəkildə demək olar ki, 
qurunun suyu ekosferdə üç əsas mühüm funksiyası daşıyır: 
1. Maddələrin qlobal tsiklində iştirakçı, çox vaxt aparıcı 
və birləşdirici iştirakçı; 
2. Ekosistemlərin , xüsusilə çay və göllərin indiqatoru; 
3. Ən geniş istifadə edilən təbii sərvət. 
Çox hallarda su əsas qlobal ekoloji problemlərin hakim 
faktoru sayılır. Su karbon qazı, azot, kükürd, fosfor və b. 
elementləri qlobal biokimyəvi tsikllərin və böyük geoloji 
tsiklin ekzogen hissəsinin (eroziyasedimentasiya tsiklinin) 
mühüm faktorudur. Qlobal hidroloji tsikl ekosferin əsas 
həyattəminedici mexanizmidir. 
Bir sıra gərgin ekoloji problemlər su problemlərilə 
əlaqədardır.Antropogen təbii və kənd təsərrüfatı sistemlərin 
vəziyyətinin pisləşməsi, ya su rejiminin dəyişməsi nəticəsində 
(çox vaxt insanın fəaliyyəti nəticəsində) baş verir, və ya əksinə, 
sistemin 
antropogen 
dəyişməsi 
torpağın 
susaxlama 
qabiliyyətinin, bitki tərəfindən suyun tutulub saxlanmasının, 
torpağın susızdırma qabiliyyətinin və ona uyğun hidroloji 
rejimin dəyişməsinə səbəb olur. 
Su hövzədə gedən prosesləri birləşdirmək xüsusiyyətilə 
fərqlənir.Bütövlüklə, demək olar ki, su təbiətdə bir çox 
qarşılıqlı əlaqələrin mərkəzində duraraq bənzər landşaftlarda , 
insanın bədənində qanın oynadığı rola uyğun rol oynayır.Qanın 
analizi xəstənin vəziyyətini göstərirsə, təbii suların kimyəvi və 

---

63 
fiziki xüsusiyyətləri hövzədə gedən bir çox proseslərin 
obyektiv indiqatoru hesab olunur. 
Zonal 
təbii 
proseslər 
hidroloji 
rejimin 
əsas 
göstəricilərində əks olunur.Məsələn , rütubətli tropik meşə 
zonasında çaylar çox sulu olub axımın qalınlığı təxminən 
1200mm təşkil edir, yeraltı axımın payı yüksək (50 % - ə 
yaxın), suyun temperaturu da daim yüksək (25-270 C) olur. Bu 
zonanın təbii suları ultra – şirin olub tərkibində həllolan 
maddələrin miqdarı 100mq/l – dən az , hətta bəzi hallarda 
10mq/l təşkil edir, hidrokarbonatlı – silisli sinfə daxildir, asılı 
gətirmələr çox az qatılıqlı olub 50q/l – dən az təşkil edir. 
Bozqır zonada axımın qalınlığı az olub il ərzində 50 
mm təşkil edir.Mövsüm ərzində çox dəyişgən olur.Axım 
əsasən ( 80 % ) sutoplayıcı hövzənin səthi ilə axan sularla 
formalaşır.Suları şirindir , lakin tərkibində çoxlu duzlar 
(1000mq/l – ə qədər ) olur , hidrokarbonatlı – kalsiumlu, 
bulanıqlıq dərəcəsi yüksək olub 500mq/l –ə qədər təşkil edir.