5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu İstanbul 2011 BİTKİlerle tedavi sempozyumu düzenleme Kurulu

Bitki Islahında Kalıtsal Değişimin Kuralları
Her bitki hücresi bir çekirdeğe ve içinde saklanan genetik materyalin bir kopyasına 
sahiptir. Genler kromozomlar üzerinde lokalize olur, bireyin büyümesi, gelişmesi, 
olgunlaşması ve üremesinden sorumludurlar.
Bir populasyonda yeni meydana gelen bireyler, anne, baba ve kardeşlerine, populas-
yonun diğer üyelerinden daha fazla benzerlik gösterir. Bu benzerliğin nedeni kalıt-
sal olarak karakterlerin eşey hücreler yoluyla sonraki döllere aktarılmasıdır. Bu ben-
zerlik tıpa tıp olmayıp, az veya çok farklılıklar gösterir, bu farklılıklara değişim (var-
yasyon) adı verilir.
Bitki populasyonlarında birbirinden oldukça farklı özellik ve karakterlere sahip çok 
sayıda birey bulunur. Bir bitkinin dış görünüşü (morfolojisi) onun fenotipini oluştu-
rur. Bitkinin içsel özelliklerini de kapsayacak şekilde genel yapısını oluşturan bütün 
genlerin toplamıysa bitkinin genotipini meydana getirir. Her bir gen belirli bir kro-
mozomun üzerinde belirli bir yer veya lokusta bulunur. Alel özellikle bir kromozo-
mun lokusundaki iki veya daha fazla seçeneği olan gen çeşididir. Tek bir gen alel adı 
verilen birçok farklı yapıya sahip olabilir. Birçok gen polimorfik olduğundan dolayı, 
aynı türün farklı bireyleri arasında önemli derecede çeşitlilik vardır. Bireyin kromo-
zomları üzerinde sahip olduğu alel seti, o organizmanın genotipini oluşturur.
Bireylerin sahip olduğu genotipik özellikler onların çevresel etkileri farklı biçimler-
de algılamasına neden olur. Bunun sonucu olarak da genotip ve çevre faktörleri, iki-
si birlikte bireyin fiziksel görünüşünü tayin eder. Bitki populasyonları içindeki çe-
şitlilikler; bazen farklı genotiplerin varlığından, bazen de ekolojik faktörlerden kay-
naklanır.
Genotiplerdeki çeşitliliğin, farklı fenotiplere yansıması ve bunların seçilerek kültüre 
alınması ıslah çalışmalarının temelini oluşturur. Populasyon içinde bireyler arasın-
daki varyasyon, doğal seleksiyonun zemini hazırlar. Ekolojik faktörler etkisiyle bazı 
bireyler yok olurken, bazı bireyler yok olmadan başarıyla kalırlar. Bunun nedeni po-
pulasyon içindeki bazı bireylerin, çevreden aldıkları etkileri avantaj haline dönüştü-
rerek hayatta kalmaları ve üstünlük sağlamalarıdır. Islah çalışmalarındaysa üstünlük 
sağlama ihtimali olan bireyler seçilerek yaygınlaştırılmaya çalışılır.
Yetişme ortamının etkisiyle oluşan üstün özellikler kültüre alındıklarında genotipik 
değilse kalıcı olamazlar; bireylerin sahip oldukları karakterlerin kalıtsal mı yoksa ye-

---

104
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
tişme ortamı etkisi mi olduğunun bilinmesi büyük önem taşır. Bunun için bireyin 
çevrenin etkisinden kurtarılarak karakterlerin genotipik etki alanı belirlenmelidir. 
Örneğin, aynı klondan alınan, aynı genotipe sahip iki tane salkım söğütten, bir tane-
si verimli ve sulak ortamda, diğeri ise verimsiz ve kurak bir ortamda yetiştirilsin. Bir 
yıl sonra her ikisinin de boyu ölçüldüğünde, bunlardan verimsiz ve kurak bölgedeki-
nin kısa boylu olduğu görülür. Bunun nedeni ekolojik koşulların bitki morfolojisini 
etkilemesidir. Dolayısıyla populasyon içindeki çeşitlilikler, bazen farklı genotiplerin 
varlığından, bazen de ekolojik faktörlerden kaynaklanır. Bitki ıslahında esas önemli 
olan kalıcı varyasyonlar olup, bunların çok iyi analiz edilmesi gerekir.
Bitki ıslah çalışmalarında iki temel yöntem kullanılır. Populasyon içinde doğal olarak 
ortaya çıkmış olan bitki tipleri içinden amaca uygun olanlar seçilir. Arzu edilen ka-
rakterler çeşitli ıslah yöntemleri ile yaratılmaya çalışılır.