Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

1-chizma. Suvning aylanishi. Bug’lanish, kondentsatsiyalanish, yomg’ir 
hosil bo’lish. 
 
2-chizma. Suvning ifloslanishi. 
 
 
 

---

113 
Suv resursi 
Suv eng qimmatli tabiiy resurs. U hayotni tashkil qiluvchi moddalar 
almashinuvi jarayonida muhim rol o’ynaydi. Suv sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab 
chiqarishda, maishiy turmushda katta ahamiyatga ega. 
Suv yer yuzasini shakllanishida ishtirok etadi, tabiatda aylanib turadi, 
shuningdek iqlimni, ob-havoni shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. 
Suv dunyoning eng katta boyligi, ammo chuchuk suv zahiralari cheksiz emas. 
Yer sharining ko’pgina rayonlarida, chuchuk suv tanqisligi dolzarb muammo 
hisoblanadi. 
Suv resurslari; okeanlar, dengizlar, daryo va ko’llar, qutb va tog’likdagi 
muzliklar, yer osti suvlari, tuproq va havodagi namlikdan iborat. Umumiy suvning 
miqdori 1,5 mlrd. km
3
. ni tashkil etadi. Bu miqdordagi suvning 94,2%i sho’r suvlar 
hisoblanadi. Chuchuk suv zahiralari 2-2,5% dan iborat. Chuchuk suvlar asosan 
Antarktida muzliklarida, Grenlandiya, qutbdagi orollar va tog’larda joylashgan (1-
2-3-4-ilovalar). 
Dunyoning ko’pgina rayonlarida chuchuk suv tanqisligi kuzatiladi. Hisob-
kitoblarga qaraganda har xil maqsadlarda foydalaniladigan suv sarfi 150 km
3
ni 
tashkil qiladi. 
Taxminan insoniyatning 1/3 qismi “suv ocharchiligi”ga duchor bo’lgan. Yer 
sharining qurg’oqchil rayonlarida aholining suvga bo’lgan talabi qondirilmaydi. 
Meksika, Eron, Pokiston, Jazoir, AQShning 10dan ortiq shtatlari, Rossiyaning 
ayrim viloyatlari va O’rta Osiyo davlatlari shular jumlasidandir. 
O’zbekistonda sug’orish uchun asosiy suv manbalari Amudaryo, Sirdaryo, 
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Chirchiq va Oxangaron daryolaridir. 
Respublika bo’yicha yer osti suvlarining tabiiy zahiralari 66342 ming m
3
. 
Suv resurslarini ifloslanish manbalari asosan qishloq xo’jaligi ekinlarini 
sug’orishda, mineral o’g’itlar va turli pestitsidlardan suv bilan birga yuvilib oqova 
suv hosil qilishi chorvachilik komplekslari orqali ochiq suv havzalari va er osti 
suvlarini ifloslanishi, sanoat ishlab chiqarish korxonalari suvni og’ir metall ionlari 
va turli xil zaharli moddalar bilan ifloslab oqova suvlarni hosil qilishidir. Bunday 
suvlar tarkibida, sanoat korxonalaridan og’ir metallar, fenol, xlor, kaprolaktom, 
neft mahsulotlari, biologik va kimyoviy ifloslantiruvchi moddalar uchraydi. 
Suv resurslarini ifloslantirishda temir yo’l, aviatsiya transport vositalari, 
shuningdek avtokorxonalarning ham hissalari bor. 
Sanoat chiqindilari orasida neft va uning mahsulotlari, daryo va ko’llarning 
ifloslanishida eng havflilari hisoblanadi. 
Atom elektrostantsiyalaridan chiqadigan radioaktiv chiqindilar daryo suvlarini 
ifloslantiradi. Ular suvdagi plankton va baliqlar organizmida to’planib, ulardan 
boshqa organizmlarga o’tadi. 
Maishiy chiqindilar aholining o’sishi, yangi shaharlarning barpo qilinishi 
tufayli oqova suvlarni ko’payishiga olib keladi. Maishiy turmushdagi oqova suvlar 
daryo va ko’l suvlarini kasallik tug’diruvchi bakteriyalar va gelmintlar bilan 
ifloslanish manbai bo’lib qolgan, shu bilan birga suv havzalarini maishiy 
turmushda keng foydalanayotgan sintetik yuvuvchi vositalar ifloslantirmoqda. 

---

114 
Tozalash-zararsizlantirish. Daryo va boshqa suv havzalarida suvni o’z-o’zidan 
tabiiy tozalanishi kuzatiladi. Ammo rivojlangan davrda chiqindilar ko’pligi, uni 
suv havzalarini ifloslantirishi natijasida oqova suvlarni tozalash zaruriyati kelib 
chiqdi. Oqova suvlarni tozalashni quyidagi metodlarini ajratish mumkin. 
Mexanik, fiziko-kimyoviy va biologik metodlardan foydalanish, ya’ni aralash 
metodlar ma’lum. 
Mexanik tozalash metodining mohiyati, oqova suvni tindirish va filьtrlashdan 
iborat. 
Fiziko-kimyoviy tozalash metodida oqova suvlardagi organik chiqindilardan 
va oksidlanadigan yoki yomon oksidlanadigan organik moddalarni parchalab 
yuboriladi. Bunda elektroliz usuli keng qo’llaniladi. Ifloslangan oqova suvlar 
yuqoridagilardan tashqari ulьtratovush, ozon, ion almashtiruvchi smolalar va 
yuqori bosim ostida tozalanadi. Xlorlash ham yaxshi samara beradi. 
Biologik metod ham oqova suvlarni tozalashda katta rol o’ynaydi. Buning 
uchun bir necha turdagi biologik qurilmalar, ya’ni biofiltrlar, biologik hovuzlar va 
aerotenkalardan foydalaniladi. 
Biofilьtrlar orqali oqova suvlar yirik donador material qatlami ustiga yupqa 
bakteriyalardan iborat qatlam orqali o’tkaziladi. 
Biologik hovuzlarda esa suv havzalaridagi barcha organizmlar oqova suvlarni 
tozalashda ishtirok etadi. 
Aerotenkalar temir betondan qurilgan katta rezervarlardir. U erda oqova suv 
bakteriyalar va mayda jonivorlardan tashkil topgan faol loyqalarda tozalanadi. 
O’zbekistonda halqaro meyyorga mos keladigan tabiiy muhit va suvni 
muhofaza qiladigan qonun va meyyoriy hujjatlar qabul qilingan. SHulardan 1992 
yil 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish» haqidagi qonunni aytib 
o’tish mumkin. Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi 100 dan ortiq qonunlar 
loyihasini ishlab chiqishda ishtirok etgan. SHulardan bittasi O’zbekiston 
Respublikasida suvdan foydalanish va suv haqidagi qonunni aytish mumkin. 
Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasida ana shu qonun asosida ish olib boriladi.