Namangan davlat pedagogika instituti kamolov baxtiyor xasanboyevich ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

1-jadval 
O’zbekiton Respublikasi er fondi 
 
№ 
 
1986 
1987 
1988 
1989 
1990 
1 
Shudgor qilinadigan 
erlar 
4276,6 
4353,0 
4367,4 
4248,1 
4176,5 
2 
Ko’p yillik o’simliklar 
322 
329,0 
337,1 
351,6 
366,8 
3 
Bekor yotgan erlar 
50,5 
54,4 
52,5 
60,4 
62,1 
4 
O’tloq va yaylovlar 
23560,1 23477,2 23516,3 23506,3 23475,0 
5 
Tomorqalar 
239,3 
249,5 
257,0 
399,2 
451,3 
6 
O’rmonlar 
1405,0 
1431,2 
2021,9 
1404,9 
1410,1 
7 
Tayyorlanayotgan erlar 136,1 
145,7 
1380,0 
101,6 
103,7 
8 
O’zbekiston 
Respublikasi maydoni 
44884 
44884,4 44884,4 44884,4 44884,4 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

121 
Tuproq shо‘rlanishi 
1-rasm
. Tuproq shо‘rlanishi
– 
sug‘orma 
dehqonchilikda 
rivojlanishni 
chegaralaydigan 
sabablardan 
biri 
hisoblanadi. Masalan: Iroqda sug‘oriladigan 
maydonlarning 50 % ga yaqini, Amerikada 
esa 27 % dan ortiqroq maydon shо‘rlangan. 
Tuproq shо‘rlanishi agrobiotsenoz (sun’iy) 
va 
biotsenozlar 
(tabiiy) 
hosildorligini 
tо‘satdan cheklab qо‘yadi, organizmlarning 
tur tarkibi va ekotizimlarning xilma-xilligini 
kamaytiradi va hududlarni chо‘lanishiga 
olib keladi.
SHо‘rlanish Qoraqalpog‘iston, Buxoro, Sirdaryo, Qashqadaryo, Xorazm 
vohalaridagi yerlarni zararlagan. Asoslanmagan holda yerlarni о‘zlashtirish, suv 
taqchilligi va Orol dengizi suvining kamayishi hisobiga 1991 yildan e’tiboran, 
О‘zbekistonda kо‘plab yerlarni о‘zlashtirish tо‘xtatildi.
Tuproq eroziyasi 
Tuproqnnig hosildorligiga salbiy ta’sir qiladigan omillar: 
- shamol eroziyasi (deflyatsiya); 
- suv eroziyasi. 2-rasm. 
Deflyatsiya.
 
Shamol 
ta’sirida 
mayda tuproq bо‘lakchalari uchib 
ketadi va tuproqda qum miqdori 
oshadi. Deflyatsiya ta’sirida tuproqda 
gumus 
miqdori 
kamayadi 
va 
agroximik, suvning fizik xossalari 
yomonlashadi. Deflyatsiyaga uchragan 
yerlar 
Farg‘ona, 
Surxondaryo, 
Qashqadaryo, 
Buxoro 
viloyatlarida 
uchraydi. Ayniqsa, sezilarli darajada 
deflyatsiya Orol dengizi qurishi hisobiga Qoraqalpog‘iston Respublikasida 
uchraydi. Orol dengizining qurigan tubidan chang, qum, tuz kabilar 
О‘zbekistonning yuzlab kilometr masofalariga tarqalmoqda.
 
Tuproqning degumidlanishi (degumifikatsiya)
3-rasm
. 
Keng 
miqyosda 
sug‘orma 
dehqonchilik uchun yerlarni о‘zlashtirish 
hamda 
yaylovlardan 
oqilona 
foydalanmaslik chо‘llanishning о‘ziga xos 
turi 
– 
tuproqning 
degumidlanishi 
(degumifikatsiya) 
yoki 
tuproqning 
oriqlanishiga va hosildorliknnig pasayib 
ketishiga olib keladi. 

---

122 
Degumidlanish (lot.de-ajralish, pasayish, humus – tuproq, facere-qilmoq) 
deganda organiq qoldiqlarning sernam va kislorod yetishmaydigan sharoitda 
biokimyoviy jarayonlarga uchrab, parchalanmay qolishi tushuniladi. Bu - 
gumusning yо‘qotilishidir. Gumus yо‘qotilishi atrof-muhitda chо‘llanish 
jarayonini kuchaytiradi va irrigatsion eroziyani keltirib chiqaradi. Yaylov 
tuproqlarining oriqlashi – chorva mollarini bir maydonning о‘zida haddan tashqari 
kо‘p boqish natijasida о‘simlik qoplamining degradatsiyasi paydo bо‘lishidandir.
О‘zbekistonda tuproqning past va juda past gumus bilan ta’minlanganligi 
(0,4 % dan 1,0 % gacha) butun sug‘oriladigan yerlarning 40 % ini egallaydi (1,7 
millon gektar yer).