Turkiston-Rossiya o'quv qo'llanma doc

 
Tayanch so`zlar
Ko`chirish siyosati, guberniya, kazaklarning ko`chirilishi, stanitsa, 
metropoliya, tartibsiz ko`chish, Qorabolta, rus qishloqlari, poseleniye, 
“o`tish guvohnomasi”, Dukchi Eshon qo`zg’oloni, Eski shahar, Yangi 
shahar, desyatina, Avliyoota, Romanov kanali, Maksimalovka, 
Alekseyevka, Nikolayevskoye. 
Nazorat savollari
1.
Rossiya imperiyasining Turkistonga aholini ko`chirishdan ko`zlagan 
strategik maqsadlari nimalardan iborat edi? 
2.
Turkistonga rus aholisini ko`chirish jarayoni dastlab qachondan 
boshlangan va kimning ko`rsatmalari asosida amalga oshirilgan?
3.
Rossiya imperiyasining kazak harbiylarini ko`chirishdan ko`zlagan 
maqsadlarini gapirib bering. 
4.
Turkistonning xorijiy davlatlar bilan chegara hududlariga asosan 
kimlar ko`chirilgan? 
5.
Turkiston general-gubernatorligi hududida Rossiya imperiyasining 
necha ming kishilik qo`shini doimiy saqlangan? 
6.
Turkistonga Rossiya imperiyasidan ko`chirib keltirilgan aholini 
joylashtirish jarayonida qanday adolatsizliklarga yo`l qo`yilgan?
 
7.
Rossiyadan rus dehqonlarining Turkistonga ko`chirilishi qanday 
oqibatlarga olib keldi?
 

---

104 
6-MAVZU: TURKISTON VA ROSSIYA O`RTASIDAGI 
MADANIY – MA`RIFIY MUNOSABATLAR 
Reja 
1.
 
Turkistonda matbuot, matbaa ishlarini tashkil etish va 
rivojlantirishda rossiyalik matbuotchilarning o`rni. 
2.
 
Milliy teatr san`atining vujudga kelishida Rossiya musulmon 
teatr truppalari va aktyorlarining o`rni.
1.
 
Turkistonda matbuot, matbaa ishlarini tashkil etish va 
rivojlantirishda rossiyalik matbuotchilarning o`rni. 
Turkistonda 
vaqtli matbuot va matbaa ishlarining yuzaga kelishi bevosita Rossiya 
podsholigi istilosidan keyin yuzaga keldi. Toshkentda 1868- yilda 
birinchi bosmaxona Turkiston general-gubernatorligi harbiy okrug 
shtabi huzurida tashkil qilindi. Bu bosmaxona dastlabki davrda yaxshi 
jihozlanmagan edi. Shu sabab faqat turli blankalar, ish qog’ozlari 
bosildi. Mazkur bosmaxona gazeta nashr qilishga moslashmagani uchun 
1869- yilda boshqa bosmaxona tashkil etildi. Bu yerda ishlash uchun 
Rossiyadan harf teruvchilar chaqirildi. Ushbu bosmaxona 1870- yildan 
arab harfi (shrifti)ga ham ega bo`ldi.
1870- yildan boshlab Turkiston general-gubernatori K.P. fon 
Kaufmanning farmoniga asosan “Turkestanskiye vedomosti” gazetasiga 
ilova tariqasida “Turkiston viloyatining gazeti” ham chop etila 
boshlandi. K.P. fon Kaufman Peterburgdan mazkur gazetani nashr etish 
uchun musulmon (arab) shrifti keltirishni iltimos qildi. Oradan 6-7 oy 
o`tgach, Toshkentga tuyalarda (bu vaqtda hali temir yo`llar qurilmagan 
edi – mualliflar) musulmon shriftlari bilan tatar mutaxassis harf 
teruvchilari - Shaxingirey Bekqulov, Abdulatif Yavushev va Ali 
Bektemirovlar kelishdi va birinchi o`zbek tilidagi gazetaning nashr 
etilishiga bosh qo`shdilar. Shu o`rinda birinchi o`zbek matbuotchilari 
qatoriga Sirojiddin Xo`jayev, Hamid Xo`jayev va Abdurahmon 
Xo`jayevlarni kiritish mumkin.
“Turkiston viloyatining gazeti”ni tashkil etish va rivojlantirishda 
Turkiston general-gubernatori tarjimoni Shohimardon Ibragimov va 
general-gubernatorlik devonxonasi tarjimoni Muhammad Hasan 
Chanishevlar katta jonbozlik ko`rsatdilar. Mazkur gazetaga 1872- yildan 
Sh.Ibragimov, 1883- yildan boshlab qisqa muddat M.Chanishev muhar-
rirlik qildilar. Mazkur gazetaga 1883- yilning oxiridan 1917- yilgacha 
etnograf, tarixchi va tarjimon N.P. Ostroumov muharrirlik qilgan. 1872- 
yil 18- yanvardagi ma`lumotga ko`ra, Turkiston general-gubernatorligi 

---

105 
devonxonasi va “Turkiston viloyatining gazeti” tahririyatida Abdulla 
Yaushev va Muhammad Kurmishev harf teruvchi bo`lib ishlaganlar. 
1877- yilda S.I.Laxtin tomonidan tashkil etgan bosmaxona Tosh-
kentdagi dastlabki xususiy bosmaxona edi. Mazkur bosmaxona litogra-
fiya (toshbosma) jihozlariga ega bo`lib, mahalliy tilllarda ham kitoblar 
nashr qilgan.
XIX asrning 70- yillari oxirlarida Turkistonda mahalliy aholi 
vakillari tomonidan xususiy bosmaxonalar ochish boshlandi. Xususan, 
1877- yilda Toshkentda, 1880- yilda Samarqandda, 1882- yilda 
Namanganda va 1887- yilda Qo`qonda shunday bosmaxonalar tashkil 
etilgan. Shubhasiz bu bosmaxonalar ishini tashkil etishda tatar 
matbaachilari yetakchilik qildilar. 
Esonboy Husaynboyev dastlabki o`zbek nashriyotchilaridan biri 
hisoblanadi. Uning litografiyasi Toshkentda 1883- yilda ishga tushirildi. 
Mazkur litografiya uchun asbob-uskunalar Rossiyadan 50 dan ortiq 
tuyada keltirilgan. 
1888- yilning oxirida Toshkentda S.A.Portsev tomonidan yana bir 
bosmaxona ishga tushirildi. Umuman, 1868- yildan 1898- yilga qadar 
Turkistonda matbaa korxonalarining soni 15 taga yetdi. Ulardan oltitasi 
bosmaxona bo`lib, qolganlari litografiya yoki tipolitografiyaga ega 
bo`lgan matbaa uylari edi. 
Kitob nashr qilish yangi ishlab chiqarish munosabatlarining 
mahsuli bo`lib, uning kashf qilinishi burjua jamiyati vujudga kelishiga 
muhim shart-sharoit yaratgan edi. Binobarin, Turkistonda kitob 
bosishning kech rivojlanishi uning iqtisodiy va texnik jihatdan qoloqligi 
natijasi edi. Rossiya imperiyasi ma`murlarining Turkistonda vaqtli 
matbuotni tashkil etishdan asosiy maqsadi hokimiyatni mustahkamlash, 
Turkiston general-gubernatorligining obro`sini oshirish, mustamlakachi-
lik siyosatini amalga oshirish edi. 
Rossiya imperiyasi mustamlakachilari boshqa sohalar kabi noshir-
lik ishlarida ham o`lkani ma`naviy jihatdan tobe qilish, ruslashtirish 
siyosatini kuchaytirish kabi strategik vazifalarni hal etishda foydala-
nishga intildi. Ammo hukumatning tazyiq va taqiqlarga asoslangan 
mafkuraviy va ma`muriy tadbirlariga qaramay, keng xalq ommasi, 
milliy ziyolilar asriy an`analarni asrab qolishga intildilar, o`tmish 
ma`naviy merosini boyitishga kirishdilar. Noshirchilik ishlarida milliy 
taraqqiyot uchun o`ziga xos shafqatsiz kurash avj oldi. 
Matbaachilik sohasidagi raqobatga chiday olmagan N.A.Kugelning 
shtampgraver (o`ymakorlik ustaxonasi) bosmaxonasini 1907- yilda 

---

106 
Samarqandda faoliyat yuritayotgan aka-uka Ignatevlar litografiyasi 
hamda Sliyanov va Nazarov matbaalari shirkatini G.Demurov litogra-
fiyasi o`ziga qo`shib oldi. Natijada 1908- yilda bu qadimiy shaharda 
katta litografiya vujudga keldi. Bu yerda dastlab choy yorliq 
(etiketka)lari bosmadan chiqarildi. 1904- yil 1- maydan V.M.Morozov 
tashkilotchiligida rus tilida “Samarkand” gazetasi nashr etila boshlandi. 
Unga avval N.V.Bototin, keyinchalik P.V.Pozdnyakov, G.D.Demurovlar 
noshirlik qilishdi. 1906- yilda 16- yanvarda ushbu gazeta va bosmaxona 
podsho senzurasi tomonidan yopildi. Ko`p o`tmay G.D.Demurov katta 
jarima to`lab, bosmaxonani qayta ishga tushirishga muvaffaq bo`ldi. 
Gazeta 1906- yil 5- fevraldan boshlab kundalik nashr – “Zarafshan” 
nomi bilan chop etila boshladi. 
1897- yil 14- oktabrda Farg’ona viloyati harbiy gubernatori, gene-
ral-leytenat Shvaykovskiy Turkiston general-gubernatoriga yozga xatida 
vodiyda yashovchi yarim million kishilik rus aholisi uchun vaqtli 
matbuotning o`ta zarurligini ta`kidlab o`tgan edi. Xuddi shu mazmunda-
gi xatlar general-gubernator nomiga Samarqand va Sirdaryo viloyatlari 
harbiy gubernatorlaridan ham kelgan edi. Mazkur iltimosnomalar 
natijasida yuqoridagi viloyatlarda ham vaqtli matbuot nashrlari yuzaga 
keldi.
Kitob bosishning rivojlanishi Turkistonda maxsus senzura 
qo`mitasi ta`sis etish ehtiyojini tug’dirdi. 1883- yilda N.P.Ostroumov 
Turkiston o`lkasida ilmiy-adabiy faoliyatni “rivojlantirishni ko`zda 
tutib”, Turkiston general-gubernatori huzurida mahalliy senzura qo`mi-
tasi ta`sis etishni taklif qiladi. Ammo bu taklif amalga oshmadi. General-
gubernator mahkamasidagi ma`murlar bu yerda bunday faoliyat uchun 
asos yo`q deb hisobladilar. Garchi senzura qo`mitasi ta`sis etilmagan 
bo`lsa ham, nashr etiladigan asarlar senzuradan o`tmasdan qolmas edi.
Turkistonda jadid matbuotining yuzaga kelishi shu davr uchun 
katta progressiv hodisa edi. G’aflatda yotgan xalqni uyg’otish va uning 
siyosiy-ma`naviy ongini yuksaltirishda davriy matbuotning muhim o`rin 
tutishini anglab yetgan taraqqiyparvar jadidlar 1905- yil 17- oktabrda 
Rossiya imperatori Nikolay II ning “So`z va vijdon erkinligi haqida”gi 
Manifesti e`lon qilinganidan so`ng bu boradagi ishlarni jadallashtirib 
yubordilar. 
Rossiya imperiyasi hududida yashovchi turkiy xalqlar ichida o`zla-
rining milliy matbuotchiligiga birinchilardan bo`lib, tatar ma`rifatparvar-
lari tamal toshini qo`ydilar. Dastlab 1883- yili Boqchasaroyda “Tarji-
mon” gazetasi (tashkilotchisi va muharriri Ismoilbek G’asprali) chiqqan 

---

107 
bo`lsa, Manifestdan so`ng 1905- yil 29- oktabrdan “Qozon muxbiri” 
(muharriri S.Alkin), 1906- yil 5- yanvardan Peterburgda “Ulfat” (muhar-
riri Abdurashid Ibragimov), 15- yanvardan Qozonda “Yulduz” (muharri-
ri Ahmad Hodi Maqsudiy), 1- fevraldan “Ozod” (muharriri A.Apana-
yev), 21- fevraldan Orenburgda “Vaqt” (muharriri Fotih Karimov) kabi 
gazetalar dunyo yuzini ko`rdi. 
Gazetalar nashrlarining birinchi yilida-
yoq Rossiya imperiyasi tobeligidagi turkiy xalqlar haq-huquqini tanita-
digan ko`plab maqolalar nashr etildi. Turkiston taraqqiyparvarlari bilan 
yuqorida nomlari tilga olingan gazetalar o`rtasida keng ko`lamda 
hamkorlik yo`lga qo`yilgan edi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Abdulqodir 
Shakuriy va boshqa turkistonlik taraqqiypavarlar maqolalarini “Vaqt” 
gazetasida tez-tez ko`rinib turishi hamda gazetaning Kabir Bakir, 
Ahmadjon Bektemirov, Nuriddin Sayfulmulukov, Mahmud Budayli kabi 
muxbirlarining Turkistonda faoliyat olib borganliklari fikrimizni 
isbotlaydi. 
Turkistondagi milliy davriy matbuot, bosmaxona tashkilotchilari 
asosan tatarlardan iborat bo`lgan. 1905-1906- yillarda Qozon badiiy 
maktabida o`qigan Ismoil Obidov 1906- yili taniqli tatar matbaachilari 
Sh.Muxtor, I.Aliyevlar bilan hamkorlikda Toshkentda “Taraqqiy” gaze-
tasini tashkil qildi. Shu yillarda (1905-1906- yy. - mualliflar) I.I.Geyer 
muharrirligida mustamlakachi ma`muriyatning manfaatlarini himoya 
qiluvchi aynan “Taraqqiy” nomli gazeta ham nashr etilgan.
“Taraqqiy” gazetasining birinchi soni 1906- yil 14- iyunda chiqdi. 
Gazeta o`zining dastlabki sonidan boshlab Rossiyada sodir bo`layotgan 
yirik voqealarni asosiy mavzu sifatida olib, ularni keng mehnatkash xalq 
nuqtai nazaridan yoritishga harakat qildi. “Taraqqiy” o`z sahifalarida 
podsho ma`muriyatining Turkistonda yuritayotgan mustamlakachilik va 
zo`ravonlik siyosati, ijtimoiy haqsizliklarni ochib tashlashga qaratilgan 
maqolalarni e`lon qildi. Jumladan, uning 1906- yil 30- iyul sonidagi 
“Dunyo yig’uvchilari va mehnat qiluvchilari xususida” nomli maqolada 
mehnatkash aholining xor-zorlikda, yuqori tabaqa vakillarining esa 
rohat-farog’atda yashayotganliklarini achchiq satrlarda isbotlab beradi.
“Taraqqiy” gazetasi haftasiga ikki marta chop etilib, uning sahifa-
larida sharqshunos V.Nalivkin, yozuvchi va tarjimonlar Ismoil Aliyev, 
Shokir Muxtorov, o`zbek ma`rifatparvarlari Mahmudxo`ja Behbudiy, 
Munavvarqori Abdurashidxonov, Nozimaxonim va boshqalar o`zlari-
ning o`sha davr ijtimoiy-siyosiy voqealariga bag’ishlangan maqolalari 
hamda ilmiy ijod namunalari bilan qatnashib turdilar.

---

108 
Ma`rifatparvarlik va ozodlik g’oyalarini o`ziga bayroq qilib olgan 
“Taraqqiy” gazetasiga sun`iy ravishda mahalliy ulamolar tomonidan 
bo`xton va tuhmatlar uyushtirildi. Tez orada ma`muriyat tomonidan 
ta`qib ostiga olinib, matbuot nashri musodara etildi. Muharriri I.Obidov 
esa qamoqqa olindi. “Taraqqiy” gazetasi atigi 72 kun umr ko`rgan 
bo`lsa-da, uning 20 ta soni nashr etildi va Turkistonda milliy matbuot-
ning yuzaga kelishida o`ziga xos zamin hozirladi
9
. Oradan ko`p o`tmay 
shu yilning 6- sentabridan Munavvarqorining “Xurshid”, 1907- yil 1- 
dekabrdan Abdulla Avloniyning “Shuhrat” gazetalari chiqa boshladi.
“Taraqqiy” gazetasi yopilgandan so`ng oradan ikki yil o`tib, 1908- 
yil apreldan yana bir tatar ma`rifatparvari Ahmadjon Bektemirov 
muharrirligida “Osiyo” gazetasi nashr etila boshlandi. Gazetaning beshta 
soni chiqqandan so`ng podsho ma`murlari tomonidan yopildi. Gazeta 
sahifalarida Abdurashid Ibragimovning turkchilik va islomchilik masala-
lariga bag’ishlangan, boshqa jadid ziyolilarining Turkistonda maorif 
tizimini isloh etish bo`yicha maqolalari bosildi.
I.Obidov va A.Bektemirovlarning gazetalari hukumatga qarshi 
ruhda degan ayblov asosida yopilgan bo`lishiga qaramay, turkistonlik 
tatarlar mahalliy gazetalar bilan hamkorlikni davom ettirdilar. Abdurauf 
Muzaffar, No`shiravon Yaushev, Abdulla Begi, Mahmud Budayli va 
boshqalar Turkistondagi boshqa milliy gazetalarda o`z maqolalari bilan 
faol ishtirok etib bordilar. Tatar tarjimoni Gazi Nurmuhammad Usmo-
nov Obidjon Mahmudovning “Sadoi Farg’ona” gazetasi tahririyatida 
faoliyat ko`rsatdi. Mashhur tatar siyosat arbobi Islom Shagiahmedov 
“Turkestanskiy kray” gazetasining muharriri sifatida faoliyat ko`rsatdi. 
1908- yil mashhur tatar ma`rifatparvari Abdurashid Ibragimov 
Buxoroga kelib, qo’shbegi bilan bu yerda musulmoncha tipografiya 
ochish to`g’risida muzokaralar olib borgan. Uning Buxoro amirligi 
uchun foydali tomonlarini aytib o`tgan. Biroq qo’shbegi amir Abdula-
hadxon bilan bu xususda maslahatlashgach, uning xalqaro miqyosdagi 
faoliyatidan cho`chib, bunga rozilik bermaganlar. Hatto A.Ibragimov-
ning tezroq Buxoro amirligidan chiqib ketishi uchun yo`l haqini ham 
to`laganlar.
1909- yili To`raqo`rg’onda xalq qozisi Is’hoqxon to`ra Junaydul-
laxo`ja o`g’li tomonidan yangi tipo-litografiya ochilgan bo`lib, Naman-
gan shahrida hukumat va shaxsiy buyurtmalarni nashr etishga kirishgan. 
Is’hoqxon to`ra tatarlar bilan do`stona munosabatda bo`lib, litografiyani 
9
"Taraqqiy" gazetasi nashr etila boshlangan 27- iyun Mustaqil O`zbekistonda 1993- yildan 
boshlab "Matbuot kuni" sifatida nishonlab kelinmoqda - mualliflar.

---

109 
ham ularning maslahatiga asosan ochgan edi. Uning yaqin yordamchisi 
qozonlik tatar Abdulrauf Shagidullinov bo`lib, u litografiya ishini 
yuritish bilan birga, shu yerda tashkil etilgan yangi usul maktabida 
o`qituvchilik qilgan.
A. Shagidullinov keyinchalik o`z yurtiga qaytib ketib, 1918- yil-
ning may oyida Simbirskda “Ovul” nomli jurnal chiqarishni yo`lga 
qo`ygan. Jurnal sodda turkiy tilda bo`lib, joylarda jamoalarga birlashib 
ishlash, sud ishlari, do`konlar ochish, mayda jamiyatlar tuzish kabi 
masalalar haqida ma`lumotlar berib borish bilan shug’ullanar edi.
Tatar ziyolilari matbaa ishlaridan tashqari Turkistonda yangi ruh-
dagi kitoblar, gazetalar savdosi va kutubxonalar tashkil etish bilan ham 
shug’ullanganlar. Masalan, 1909- yil 18- avgustda Is’hoq Sharipov 
Farg’ona viloyati harbiy gubernatori nomiga iltimosnoma yozib, Qo`qon 
shahrida “Kashshofiya” nomli kitob do`koni ochishga ruxsat so`raydi. 
Iltimosnomada yozilishicha, kitob do`konida kitoblardan tashqari kunlik 
gazetalar sotilishi ham ko`zda tutilgan edi. I.Sharipov o`z iltimosnoma-
sida Qo`qon shahrida 1895- yildan beri yashayotganligi, 5 yil harbiy 
xizmatni ham o`tab kelganligini aytib o`tgan edi. Farg’ona viloyati 
harbiy gubernatori Qo`qon uyezdi boshlig’idan I.Sharipov shaxsi haqida 
ma`lumot so`raydi. Qo`qon uyezdi boshlig’i I.Sharipovning “o`ta 
panislomist” ekanligini ta`kidlab, kitob do`koni ochishdan maqsadi diniy 
aqidaparstlik ruhidagi kitoblar savdosini yo`lga qo`yishi mumkinligidan 
cho`chiyotganligini bildiradi. 
1909- yil ma`lumotlariga ko`ra, Chustda 2 ta, Andijonda 18 ta, 
Namanganda 20 ta, Qo`qonda 32 ta kitob do`konlari bor edi. Bu kitob 
do`konlarida Bombey, Istanbul, Qozon, Toshkent va Qo`qonda nashr 
etilgan 100 dan ortiq nomdagi kitoblar sotilar edi. “Tafsiru favoid”, 
“Jazohil hikoyat”, “Abu ayn sina”, “Go`ro`g’li”, “Dur ul ajalb”, “Dur ul 
majolis”, “Majo ul latif”, “Hikoyati latif” kabi kitoblar Qozonda, tatar 
tilida chop etilgan edi.
1913- yilga kelib, Turkiston o`lkasi aholisi o`rtasida Orenburgda 
chop etilayotgan “Vaqt” gazetasini o`quvchilar soni keskin ortishi 
munosabati bilan mahalliy tatarlar mazkur gazetani Turkistonda ko`chi-
rib bosishni tashkil etishga harakat qilib ko`rdilar. Biroq hukumatdan 
ruxsat olinmagach, bu ishlar to`xtab qoldi.
1917- yil fevral inqilobidan so`ng Turkiston jadidlarining tatar-
boshqird ma`rifatparvarlari bilan matbuot sohasidagi hamkorliklari 
yangi bosqichga ko`tarildi. Nafaqat o`z millati, balki barcha turk-
musulmon dunyosi qayg’usi bilan yongan Ahmad Zaki Validiy, Po`lat 

---

110 
Soliyev, Kabir Bakir, Muxtor Bakir va boshqa tatar-boshqird xalqining 
farzandlari Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda faol ishtirok 
etish bilan birgalikda o`zlarining quyidagi gazetalarini ham nashr 
ettirdilar:
1.
“Ulug’ Turkiston” gazetasi - Toshkentda Kabir Bakirov va Sodiq 
Abdusattorovlar muharrirligida 1917- yil 25- apreldan 1918- yil 30- 
noyabrga qadar tatar tilida chop etilgan. Turkiston tatarlarining 
markaziy sho`rosi va Toshkent tatarlarining “Ittifoq” jamiyati nashri 
hisoblangan. 
2.
“El bayrog’i” gazetasi - Qo`qonda Po`lat Soliyev va Ashurali 
Zohiriylar muharrirligida 1917- yil 8- sentabrdan 1918- yil boshlari-
ga qadar Turkiston muxtoriyati hukumatining nashri sifatida o`zbek 
tilida chop etilgan. 
3.
“Farg’ona sahifasi” gazetasi – 1917- yil 15- martdan Namanganda 
taniqli tatar matbuotchisi Xusayn Makayev tomonidan o`zbek tilida 
nashr etilgan. Gazetaning 19 ta soni chop etilgan xolos. 
4.
“Kengash” gazetasi - Toshkentda Ahmad Zaki Validiy To`g’on va 
Munavvar Qori muharrirligida 1917- yil 25- iyundan 1917- yil 
oktabrga qadar Turkiston musulmon markaziy sho`rosining nashri 
sifatida chop etilgan. 
5.
“Sho`roi Islom” gazetasi - Toshkentda A.Battol muharrirligida 
1917- yil 16- maydan 1917- yil iyunga qadar “Sho`roi Islomiya” 
tashkilotining nashri sifatida o`zbek tilida chop etilgan. 
6.
“Chayon” jurnali – Toshkentda Xalif Tulakov va Ibrohim Tohiriylar 
muharrirligida 1917- yil iyundan 1918- yil avgustga qadar Turkiston 
milliy ishchilar sektsiyasining nashri sifatida tatar tilida chop 
etilgan.
7.
“Cho`l chayon” jurnali – Toshkentda Ibrohim Tohiriy muharrirli-
gida 1918-1919- yillarda tatar tilida chop etilgan.
8.
“Xalq dorulfununi” - Toshkentda Muxtor Bakir (Bakirov) muharrir-
ligida 1918- yil 31- maydan boshlab Turkiston xalq univesitetining 
nashri sifatida chop etila boshlangan. 
Mazkur gazeta va jurnallar ichida mashhur tatar ma`rifatparvari 
Kabir Bakir (Bakirov) muharrirligida nashr etilgan “Ulug’ Turkiston” 
gazetasi alohida o`rin tutadi.
Kabir Bakir (1880-1938) o`zining jurnalistlik faoliyatini 1905- yil 
2- sentabrdan Peterburgda tatar tilida Ataullo Boyazidov muharrirligida 
chiqa boshlagan “Nur” gazetasida boshlagan edi. Keyinchalik u “Vaqt” 
va boshqa gazetalarning muxbiri bo`lib ishlagan paytda ko`p marotaba 

---

111 
Turkistonda bo`lib, bu yerdagi hamkasblari bilan do`stlik rishtalarini 
bog’ladi. 1917- yil fevral inqilobidan so`ng Toshkentga kelib, “Ulug’ 
Turkiston” gazetasining tashkilotchisi va muharriri bo`ldi. 
“Ulug’ Turkiston” gazetasining birinchi soni “Turkestanskiye 
vedomosti” bosmaxonasida 1917- yil 25- apreldan chiqa boshladi. Obu-
na uchun “g’azitaning bahosi yilliq 7 so`m, olti oyliq 4 so`m, uch oyliq 2 
so`m 25 tiyin” narx belgilandi. Gazeta 4 sahifadan iborat bo`lib, uning 
birinchi sahifasi yuqori qismida e`lon (reklama – mualliflar) undan 
so`ng kunning eng muhim voqeasi bayon etilib, keyingi sahifalarda 
“Telegraf xabarlari”, “Siyosiy ahvol”, “Adabiyot”, “Dohiliya xabarlari”, 
“Turkiston xabarlari”, “Toshkand xabarlari” va yana oxirida e`lonlar 
o`rin olgan. 
“Ulug’ Turkiston” gazetasini chiqarish yo`lidagi iqtisodiy masala-
lar toshkentlik Rahim Tuminov, Latif Yavushev, Xalil Shirinskiy, 
Safarali Sutushov va Muboraksho Eshimboyevlar tomonidan hal etilgan. 
Toshkentda mashhur bo`lgan Yaushevlar oilasi ham gazetaning tashki-
lotchilaridan biri edi. 
Dastlabki jarayonda “Ulug’ Turkiston” gazetasi o`z bosmaxonasi-
ga ega bo`lmaganligi sababli “Turkestanskiye vedomosti” bosmaxona-
sida chop etilgan va bu hol uning doimiy chiqib turishiga salbiy ta`sir 
ko`rsatgan. 1917- yil dekabrdan boshlab, gazeta o`z matbaasiga ega 
bo`lgandan so`ng uning haftada 3-4 marta chiqib turishiga imkoniyat 
tug’ildi.
Iqtisodiy muammolarning kuchayib borishi gazeta sotuviga salbiy 
ta`sir ko`rsatgan. Bu omil gezetani kengroq hududda sotishni taqazo 
etardi. Shuning uchun ham 1918- yil boshlaridan “Ulug’ Turkiston” 
gazetasini Toshkent temir yo`lining yirik stansiyalarida ham sotishni 
yo`lga qo`yildi.
“Ulug’ Turkiston” gazetasini ko`rib chiqish jarayonida uning o`z 
oldiga qo`ygan maqsadi Rossiya hududida yashovchi “turk-musulmon 
xalqi”ni yagona millat yoki davlat (muxtoriyat)ga birlashtirish, ularni 
(o`zbek, qozoq, tatar-boshqird – mualliflar) alohida-alohida muxtoriyat 
tuzishlariga yo`l qo`ymaslik g’oyalari bilan uyg’unlashganligini ko`rish 
mumkin. Xususan, gazetaning 1917- yil sonlaridan birida: “Hurriyat 
e`lon qilinuv ila (1917- yil fevral inqilobi nazarda tutilmoqda – 
mualliflar) Toshkanddagi no`g’oylar masjidida totor, sartiya va qozoq-
lardin iborat uch-do`rt ming kishilik bir miting’ yosoldi. Hurriyat va 
yerklik hurmatina g’oyat ta`sirli nutqlar so`ylandi. Oxirida bir ovozdin 
“Bitsun totorliq, sartiyaliq, qozoqliq! Yashasun musulmonliq va 

---

112 
turkliq!” deya fotiha qilindi. Mundin so`ng hech bir vaqt sartiya, qozoq, 
totor deya turk bolalarini turli isminda yurutub ayirma yosomasqa qaror 
berildi...” deya xabar beradi.
“Ulug’ Turkiston” gazetasining asosiy mavzularidan biri Turkis-
ton o`lkasida yashovchi tatarlarning ijtimoiy-siyosiy va madaniy 
faoliyatlarini keng yoritib berishdan iborat edi. Gazetaning deyarli har 
bir sonida Toshkentdagi Markaziy tatar sho`rosi, “Ittifoq” jamiyati, 
“Muslimalar nashri maorif jamiyati”, Qo`qon, Kattaqo`rg’on, Samar-
qand, Buxoro, Andijon va Namangandagi tatar jamiyatlarining o`lka 
ijtimoiy-siyosiy hayotidagi ishtiroki haqidagi xabarlar o`z ifodasini topar 
edi.
1917- yil 3- aprelda tashkil etilgan “Ittifoq” jamiyati Toshkent 
shahrida yashovchi tatarlarning manfaatlari va huquqlarini himoya qilish 
bilan birgalikda o`lka siyosiy hayotida ham faol harakat olib borgan. 
1917- yil fevral inqilobidan so`ng Yangi Buxoro (Kogon)da 
yashovchi tatarlar ham o`z jamiyatlarini tuzadilar va maktab qurish 
uchun pul jamg’aradilar. Buxoro amiri Said Olimxondan maktab uchun 
yer so`raydilar. Talabni qondirgan amir ularga yaxshi bir bino hadya 
etish bilan birgalikda, shu binoni ta`mirlash uchun 20 ming rubl pul ham 
beradi. Bu voqea Buxoroda yashovchi tatarlarning cheksiz quvonchiga 
sabab bo`ladi. Mana shu vaqtdan e`tiboran eski Buxoroda ham tatar 
jamiyatining sho`basini ochish uchun harakatlar boshlab yuboriladi. 
1917- yil may oyi boshlarida Qozondan A.Battol va Ismoil abzi 
Turkistonda matbaa ishlariga yordam berish uchun keldilar. “Ulug’ 
Turkiston” gazetasi tahririyati “…Qozon musulmonlarining shundayin 
muhim zamonda Turkistondagi musulmon qardoshlarin eslarina olib 
ko`rsatgan bu zo`r yordamlari” uchun ko`p minnatdorchilik bildiradi. 
A.Battol va Ismoil abzi “Sho`roi Islomiya” tashkilotiga a`zo qilib 
olinadilar. Ularning kelishi bilan “Turon” gazetasi chiqarilishi to`xta-
tilib, yangi “Sho`roi Islomiya” gazetasini chiqarishga qaror qilingan. 
“Umid” (Ulug’ Turkiston) matbaa shirkati 1917- yilda ko`rgan 
foydasidan 20 000 so`mni o`qituvchilar tayyorlash maktabiga topshir-
gan. Shirkat Nizomiga ko`ra, yillik ko`rilgan sof foydaning 20 foizi 
idora a`zolariga berilishi kerak edi. Biroq idora a`zolari Rahim 
Tuminov, Muhammadjon O`razayev, Alisafar Sutushov, Jaloliddin 
Tojiddinov, Muxtor Bakir va Kabir Bakirlar o`z ulushlarini olmay 
Markaziy tatar byurosi va “Ittifoq” jamiyati tomonidan ta`sis etilgan 
o`qituvchilar tayyorlash maktabiga berishni lozim topganlar.

---

113 
“Ulug’ Turkiston” gazetasining 1917- yil 24- dekabrdagi 46-soni-
dan boshlab, sarlavhada “Yashasun Turkiston Muxtoriyati” shiori paydo 
bo`ldi. Turkiston Muxtoriyati tor-mor keltirilgandan keyin (1918- yil 18-
19- fevral) 21- martdan e`tiboran bu shior boshqa tarzda o`zgartirildi. 
Albatta, bu bolsheviklarning ta`siri yoki tazyiqi ostida o`zgartirilgan 
bo`lishi ehtimoldan xoli emas. 
“Ulug’ Turkiston” gazetasi tahririyati xodimlari 1918- yil 23- 
fevraldan maxsus jurnal chiqarishni rejalashtirganlar. Bu jurnaldan 
keladigan foyda ochlikdan azob chekayotganlarga yordam ko`rsatishga 
sarflanishi ko`zda tutilgan. Jurnalni chiqarishga toshkentlik boylar 
qog’oz, muharrir va harf tyeruvchilar esa yozuv bilan yordam ko`rsatish-
lari ko`zda tutilgan. Mart oyida birinchi soni chiqariladigan bu 
jurnalning bahosi 1 rubl qilib belgilangan.
Yuqoridagi ma`lumotlar Turkiston tatarlarining eng mas`uliyatli 
paytlarda ham o`lka xalqlari bilan yelkama-yelka turib, sabot bilan 
kurash olib borganliklarini tasdiqlaydi. Bolsheviklar rejimi o`rnatilib, 
milliy taraqqiyparvarlarga nisbatan tazyiqlarning kuchayishi, moliyaviy 
holatning yomonligiga qaramasdan, “Ulug’ Turkiston” gazetasi nashr 
etilishda davom etgan. 
1918- yil 28- aprelda Toshkentdagi barcha nashriyotlar sovet huku-
mati qo`liga o`tganligi e`lon qilindi. Shu jumladan, “Ulug’ Turkiston” 
gazetasining “Umid” matbaasi ham barcha asbob-uskunalari bilan 
hukumat tomonidan tortib olindi. Mazkur matbaa markaziy tatar byurosi 
tashabbusi bilan tashkil qilinib, uning uchun alohida shirkat ham 
tuzilgan edi. Bu shirkatga butun Turkiston o`lkasidan yuzga yaqin a`zo 
bo`lib, ularning aksariyatini muallimlar, muharrirlar, harf teruvchi va 
boshqalar tashkil etardi.
1918- yil oxirlariga kelib, og’ir iqtisodiy holat va tazyiqlar ostida 
gazetaning nashr etilishi o`z poyoniga yetdi. Markazdan “Milliy ishlar 
seksiyasi”ga rasmiy va favqulodda komissar qilib yuborilgan Orif 
Klevleyev seksiya majlisida “Ulug’ Turkiston” gazetasini butunlay to`x-
tatib, uning o`rniga “Yangi Ulug’ Turkiston” nomli bolsheviklar 
siyosatiga mos boshqa bir gazeta chiqarishni taklif qildi. Bu fikr dastlab 
qo`llab-quvvatlanmagan bo`lsa-da, seksiyaning so`nggi majlisida 
“Ishtirokiyun”
10
nomli gazeta chiqarishga qaror qilindi. Shuningdek, 
mahalliy aholi ustidan nazorat olib borish va muharrirlar faoliyatini 
10
"Ishtirokiyun" gazetasi sovet hokimiyati yillarida tegishli tarzda "Qizil bayroq", "Qizil 
O`zbekiston", "Sovet O`zbekistoni" nomlari bilan yuritilgan. Bugungi kunda u "O`zbekiston 
ovozi" nomi bilan nashr etilmoqda - mualliflar. 

---

114 
muayyan yo`lga solish uchun xususiy matbaa dastgohlarini yig’ish, 
matbuot bilan shug’ullanadigan barcha musulmon jamoasini bir yerga 
jamlab, musulmon organlarini tuzishga qaror qilinadi. Bu tadbirlarni 
amalga oshirish vazifasi matbuot xodimi Abdulhamid Bekqulovga 
topshiriladi.
Shunday bo`lishiga qaramasdan, qariyb ikki yil davomida nashr 
etilgan «Ulug’ Turkiston» gazetasi Turkiston o`lkasi matbuotchiligi 
taraqqiyotida muhim va sezilarli iz qoldirdi. 
“Chayon” jurnali 1917- yil iyun oyida tatar va o`zbek milliy 
ziyolilarining fikr tarqatuvchisi bo`lib dunyoga keldi. Jurnal ikki haftada 
bir marta Toshkentdagi “G’ulomiya” bosmaxonasida Xalif Tulakov va 
Ibrohim Tohiriylar muharrirligida nashr etilgan. Jurnalning 1917- yili 12 
ta, 1918- yilda 19 ta soni chiqib, Turkiston Xalq komissarligi milliy 
ishlar seksiyasi tomonidan to`xtatildi.
1917- yil dekabrdan Namanganda tatarlar jamiyati tomonidan 
“Farg’ona nidosi” nomli yangi gazeta chiqa boshladi. Gazetaning 
muharriri “Turkistonda birinchi totor matbaasi ochuv va yangi ishlar 
nashr qila boshlov ila tanilg’on” Husayn Makayev edi. Gazeta kichik 
hajmda bo`lsa-da, tez-tez chiqib turishi va eng so`nggi ma`lumotlarni 
mukammal yetkazib berishi bilan boshqa gazetalardan farqlanar edi. 
1917- yil sentabr oyidan boshlab, Perovsk shahrida Turkistonda 
birinchi bor bolalar uchun Hamza Gazizov tomondan “Bolalar tovushi” 
nomli gazeta nashr etila boshlangan. 
Ahmad Zaki Validiy To`g’on o`lka milliy matbuotida ham faol 
ishtirok etib borgan. Uning Turkiston milliy matbuotida: “Saylovlarda 
xotin-qizlarning ishtiroki” (“Kengash”, 1917- yil 25- iyun), “Turkiston-
da tashkilot masalasi” (“Kengash”, 1917- yil 19- iyul) “Musulmonlar 
ogoh bo`linglar” (“Kengash”, 1917- yil 28- iyul), “Navbatdagi masalalar 
oldinda” (“Kengash”, 1917- yil 11- avgust), “Milliy ruhoniy boylarimiz” 
(“Yurt”, 1917- yil 1,2-sonlar) kabi maqolalari chop etilgan edi. 
Haqli ravishda ta`kidlash joizki, tatar matbuoti va Turkistondagi 
yashovchi tatar ma`rifatparvarlari o`lkada milliy matbuot va matbaa 
ishlarini tashkil etishda katta xizmat qildilar.