O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

Zoopsixologiya
qiyosiy psixo- 
logiyaning bir b o l im i hisoblanib, u turli guruhlacga, tur- 
larga m a n s u b hayvonlar, jo n iv o rla r psixikasini, ularning 
xatti-harakatlarini o'rganadi. Ekologiya — biologik va psixologik 
jabhalar qorishmasidan iborat b o ‘lib, hayvonlaming xatti- 
harakatidagi tug‘m a alomatlar, m exanizm lar insonniki bilan 
um u m iy negizga ega ekanligini o ‘rganuvchi sohadir.
D ifferensial psixologiya
— sh a x sla r o ‘rtasidagi tafovut 
va farqlarni h a m d a guruh a'z o la ri orasidagi n o m u ta n o s ib - 
liklarning psixologik tom onlarini o ‘rganuvchi psixologiya 
sohasidir. Differensial psixologiyaga F .G a lto n asos solgan 
b o'lib, u kishilarga xos individual farqlarni statistik tahlil 
q ilish u c h u n b ir q a n c h a u s u l v a a s b o b l a r y a r a tg a n . 
Differensial psixologiya atamasini neniis psixologi V.Shtern 
0
‘z in in g „ In d iv id u a l farqlar p s ix o lo g iy asi“ (1900- yil) 
a s a rid a q o i l a g a n . Differensial p six o lo g iy a n in g asosiy 
m e t o d l a r i d a n biri — testd ir. T a d q i q o t ish larid a avval 
individual testlar, keyinchalik esa g u m h iy testlar q o lla n g a n . 
Ular, asosan , aqliy rivojlanishdagi farqlarni o'rganishga 
qaratilgan b o l i b , muayyan vaqt o 't g a c h proyektiv testlar 
ishlab chiqilgan. M azkur testlar qiziqishdagi, intilishdagi, 
h i s s i y o td a g i t a f o v u t l a r n i t c k s h i r i s h g a q a r a t i l g a n d i r .
T e s tla rn in g o m il tahlili yoki in te lle k tg a oid m a ’lu m o t
beruvchi om illari o ‘rganilgan. J a h o n psixologiyasida e n g
keng yoyilgan nazariyadan biri — b u N .S p irn ie n n in g ikki 
omilli konsepsiyasidir. Bu n a z a r iy a g a b in o a n , h a r b ir 
faoliyat u c h u n u m u m iy b itta o m il m avjuddir, b lin d a n
tash q ari, o ‘s h a faoliyatga q a ra tilg a n xususiy omil h a m
b o i a d i . U s h b u sohaga tegishli y a n a b ir nazariy qara sh
m av ju d k i, b u L .T yo rsto n, J . G i l f o r d va b o s h q a la r n in g
multifaktorlik yondashuvidir. M a z k u r nazariya u m u m iy
omil borligini inkor qiladi va b o s h la n g ‘ich aqliy qobiliyatlar 
asosiy o 'r in g a q o ‘yiladi. Psixologiyada inson qobiliyatlari 
genetik, biologik omillarga asoslangan, degan g‘oya mavjud 
b o l i b , t a ’kidlanishicha, ular g o ‘y o nasld an naslga o ‘tadi.

---

Hozirgi k u n d a diffcrensial psixoiogiya diagnostika, prog- 
nostika m eto d la ri yordam i bilan shaxslarni qobiliyatiga 
qarab tan la sh d a ilm iy prinsip va 
qonun iyatlarga asos- 
lanadi.
Psixofiziologiya
o dam larning individual psixologik 
va psixofiziologik farqlarini tadqiq qiluvchi, psixikaning 
genetikasini o ‘rg anu v c h i sohadir. H o z ird a a m a ld a „diffe- 
rensial psixofiziologiya“ atamasi mavjud bo'Iib, bu atamani 
1963- yilda V .D .N ebilisin fanga olib kirdi. Psixofiziologiya- 
ning ikkita a sosiy ta d q iq o t yond ashu v i m avjud, bular:
a) mustaqil am aliy tadqiqotlarda olingan fiziologik va psixo­
logik natijalarni o ‘z a ro solishtirish, qiyoslash; b) biron- 
bir faoliyatda fiziologik funksiyalar o ‘zgarishini o ‘rga- 
nishdan iborat.
Ijtim oiy (sotsiol) psixoiogiya —
o d a m la rn in g ijtimoiy 
guruhlarga b irla sh ish in i, bu guruhiy tavsifni, shaxsning 
guruhiy faoliyati va xulq-atvorini, ijtimoiy-psixologik qo- 
nuniyatlar, h o latla r, hodisalar, ijtimoiy ustanovka kabi- 
larni tadqiq qiladi. O 'tm is h d a ijtimoiy-psixologik voqelik 
falsafiy nuqtayi n a z a r d a n o'rganilib kelingan, Ickin shaxs, 
g u r u h , j a m o a m u n o s a b a t la r i q a m r a b o l in m a g a n edi. 
Ijtimoiy psixoiogiya faniga asos b o ‘lib psixoiogiya, so- 
tsiologiya, a n tr o p o lo g iy a , etnografiya, krim inologiya, fal- 
safa kabi fanlar x izm a t qilib kelgan. X IX asrning ikkinchi 
yarmida sotsial psixologiyani fan sifatida rivojlantirishga ilk 
urinish lar b o s h la n g a n . Jah o n ja m o a tc h ilig i to m o n id a n
sotsial psixoiogiya 1908- yildan e ’tiboran alohida fan sifatida 
tan olingan. B un ga angliyalik psixolog U. Makdugall va 
amerikalik sotsiolog E.Rosslarning tadqiqot natijalari asos 
b o ‘lib xizmat qildi. C h u n k i bu ishlarda „sotsial psixoiogiya“ 
atamasi qoMIanilgan edi. U rushdan keyingi yillarda AQSH 
va boshqa m a m la k a tla r d a sotsial psixoiogiya m uam m olari 
yuzasidan t a d q i q o t l a r o ‘tkazish kcng yoyildi. Ayniqsa, 
A Q S H da o ‘tkazilgan K otornning tajribasi, E.M eyoning 
izlanishlari sotsial psixoiogiya tarixida asosiy o ‘rin egalladi. 
Bu tad q iqo tchilarg a asosiy obyekt b o ‘lib kichik guruhlar 
x iz m a t q i lg a n , t a j r i b a l a r esa l a b o r a t o r i y a s h a r o i ti d a
o ‘tkazilgan. S otsial psixoiogiya fan sifatida m uloqotni, 
32

---

m u o m a l a q o n u n i y a t l a r i n i , s h a x s l a r a r o m u n o s a b a t n i ,
individual va guruhiy o 'z a ro t a ’sirni, guruhlarning ich k i 
va tashqi tuzilishini, ularning tu rlarini, tasnifmi, o m m a v i y
ho latlar va boshqalarni tekshiradi.
Sotsial psixologiya quyidagi sohalarni q a m ra b o la d i: 
din psixologiyasi, oila psixologiyasi, m uom ala psixologiyasi, 
kichik g u r u h psixologiyasi, k a t t a g u ru h psixologiyasi, 
m o d a la r psixologiyasi, in s o n n i inson to m o n id a n i d r o k
qilish psixologiyasi, etnopsixologiya va boshqalar.