O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

teskari aloqa
prinsipiga binoan ro'yobga chiqa- 
di. U shbu h o d isa n in g am alg a oshish im koniyati quyidagi 
omillarga bevosita b o g ‘liq holda kechadi: a) sezgi a ’zolari 
aloq a kanali vazifasini bajarganda; b) u l a r a x b o r o t manbayi 
sifatida harakat rolini o ‘ynaganda; d) sa’y-h arakatlarn i aks 
ettiruvchi alom atlar bu jaray on d a xabar yetkazuvchi sifatida 
qatnashganda va boshqalar. T a ’kidlab o ‘tilgan om illar orqali 
am alga oshadigan teskari aloqaning b u n d a y k o krinishini 
rus tadqiqo tch isi P .K .A n o x in
teskari
afferentatsiya deb 
a ta g a n . 
A f f e r e n ta ts iy a (lo tin c h a
afforens — k eltiru vch i
m a ’nosini a n g la tad i) tashq i q o ‘zg‘a tu v c h ila rd a n h a m d a
i c h k i o r g a n l a r d a n , a x b o r o t n i q a b u l q i l u v c h i h issiy
a 'z o la rd a n m arkaziy n e rv sistemasiga kelib tushuvchi nerv 
im p u ls la rin in g d o i m i y o q im in i bildiradi. 
T o 'g 'ri aloqa
axborotlarning ta s h q a r id a n to'g'ridan t o 'g lri kirib kelishini 
anglaisa, teskari afferentatsiya uning aksini ifodalaydi. Sa'y- 
h a r a k a tla r b a r c h a o r g a n la rn in g faoliyatini tu sh u n tiris h
u c h u n xizmat qiladi va boshqaruv jarayoni q a n d a y kechi- 
shini tahiil etish im k o n iy atig a ega.
N a r s a g a y o ‘n a l t i r i l g a n h a ra k a tn in g ishga tush ishi 
m u ay y a n bir tiz im g a taalluqli sa ’y -h ara k a tla rn in g nati- 
jag a erishishni t a 'm i n la s h bilan cheklanib qolm aydi. Bal­
ki u h arakat, b irin c h id a n , sa ’y-harakatlarning natijasiga 
m os ravishda, ik k in c h id a n , harakatlar o b yektning xusu- 
siyatlariga m u ta n o sib lik d a , uchinchidan, sa'y-h arak atlarn i 
hissiy nazorat qilishni am alga oshirgan y o 'sind a ularga b a ’zi 
bir tuzatishlar kiritadi. U shb u jarayonni o so n ro q tushu- 
nish u c h u n q u y id ag ila rn i aniqlab olish lozim: a) tashqi 
m u h i t n i n g h o la ti; b) m u h i t d a h a r a k a tl a r n i n g vujudga 
kelishi; d) natijalar t o ‘g ‘risida miyaga a x b o ro t beruvchi 
h is s iy m o ' l j a l l a r n i e g a l l a s h m u ja s s a m l a s h t i r i l g a n d i r .
M asalan , haydovchi avtobusni to'xtatish tepkisini bosish 
56

---

k uch ini, u ning harakati tezligi, shox k o 'c h a n in g h o la ti, 
a vtobusning vazni, harakat qatnovi, piyodalar gavjumligi 
bilan so'zsiz moslashtiradi.
H o lb u k i, faoliyat ta rk ib ig a kiruvchi s a 'y - h a r a k a t l a r
tizim i ox ir-oq ib atda m a z k u r ha ra k a tn in g m aqsadi bilan
nazo rat qilinadi, b a h olan ad i va t o ‘g ‘rilab turiladi. C h u n k i
m i y a d a f a o l i y a t n i n g b o ' l g ‘u s i n a t i j a s i n i n g t i m s o l i ,
o ‘zg aru vchan andazasi ta r z id a vujudga kelishi m u m k i n . 
Ezgu niyatga aylangan b o ‘lg‘usi a n d a za bilan h a ra k a tn in g
am aliy natijasi qiyoslanadi, o ‘z navbatida, a n d a z a s a ’y- 
h a r a k a tn i y o lnaltirib t u r a d i . U s h b u h o l a t n in g t u r l i c h a
psixofiziologik talqinlari m a v ju d b o ‘lib, u la r ,,b o ‘lg‘usi 
harakat m odellari“ , „sa’y - h a r a k a t dasturi“ , „ m a q s a d n in g
dasturi“ , „miyada h arakatning o lzi oldindan hosii qiladigan 
a n d a z a la ri“ singari tu s h u n c h a la r d a o ‘z ifodasini to p a d i. 
Ju m la d a n : „harakat a k sep to ri“ va „ilgarilab aks e ttir is h “ 
( P . K.A noxin), „ h a ra k a tla n tiru v c h i vazifa“ va „ b o ‘lg‘usi 
ehtiyoj a n d a za s i“ (N .A .B e rn s h te y n ) , „zaruriy m o h i y a t “ 
va „kelajak andazasi“ (M itte lsh te d t, U.Eshbi) va b o s h q a la r
u l a r n i n g e n g m u h i m l a r i h i s o b l a n a d i . S a n a b o ‘t i l g a n
tadq iq otch ilarn ing talqinlari ilmiy faraz tarzida berilganligi 
t u fa y ii u l a r m iy a d a q a n d a y aks e tish i m u m k i n l i g i n i
m u k a m m a l bilishga q odir em a sm iz . Lekin ularn in g m iy a d a
ilgarilab aks ettirish to ‘g ‘risidagi m ulohazalari va s h u n g a
xos ta s a w u rlarn in g yaratilishi psixologiya fani u c h u n ijobiy 
ilmiy voqelikdir.