O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

O n g n in g m ohiyati
V 
Psixikaning yuqori bosqichi insongagina xos b o l g a n ,
u n in g e n g yuksak darajasi hisoblanmish ongda o ‘z aksini 
topad i. O n g psixikani yaxlit tarzda ifodalovchi yuksak shakli 
hiso b lan ib , insonning yak k a va hamkorlik faoliyatining, 
( m u lo q o t, nutq, til) vositasida ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot- 
nin g m ahsuli sifatida yuzaga kelgandirAU ijtimoiy m ahsul 
b o l i s h i d a n tashqari, u n g a m uayyan m unosabat bildirish, 
y a ’ni m aq sadn i ko'zlash, o'zlikni anglash kabilarni n a m o ­
yon etish imkoniyatiga h a m egadir. Quyida ongning tarkibiy 
q ism larin in g m ohiyatini yorituvchi va ularning hukm suri- 
shiga t a ’sir etuvchi omillarga doir ayrim m anbalar xususiya- 
tini tavsiflashga harakat qilamiz.*Odatda, inson ongi uni 
q u r sh a b turgan te v a ra k -a tro f haqidagi bilimlar m ajm ua- 
sidan iborat b o ‘lib, u n in g tuzilishi va tarkibiga s hunday
bilish jaray on lari kiradiki, bevosita ularning yordam i bilan 
shaxs o*z axborotlari k o l a m i n i uzluksiz boyitib boradi<
46

---

Insondagi b ilim la r sezgi, idrok, x o tira , ta fa k k u r, xayol 
singari bilish jarayonlari asta-sekin anglashilish darajasiga 
k o ‘tari!adi, kcyinclialik esa muayyan tu rk u m la rn in g tarkibiga 
kiradi. Harakatli hissiy tub m a ’nodagi hissiy bilish bosqich- 
lariga taalluqli sezgi, idrok, appersepsiya, tan ish , bilib olish 
va ta s a w u r kabi bilish jarayonlari k o ‘m agi, m iyaga bevosita 
ta ’s i r o ‘tkaz uvchilarningaks ettirishi natijasida inson ongida 
borüqning m a z k u r daqiqasida shaxs tasavvurida ularning 
hissiy m an z a ra si yuzaga keladi. X o tira j a r a y o n i ongd a 
o ‘tmishdagi narsa va hodisalarining obrazlarini esga tushirsa 
h a m d a bosh m iyaning u yoki bu katta y a rim sharlarining 
b o lim la r id a aks etgan m uayyan izlarni jo n la n tiris h imko- 
niyatiga ega b o ‘lsa, xayol jarayoni ehtiyoj o byekti hisoblan- 
g an favquloddagi davr hukmiga kirm agan ob raz lar modelini 
nam oyon etadi. Bilishning yuksak darajasi b o 'lm is h tafak­
kur jarayoni um u m lash gan , ijtimoiy xususiyatli, bilvosita 
va so‘z orqali ifodalanuvchi bilimlarga asoslangan holda 
gavdalanuvchi m u a m m o la r yechimini hal etishni t a ’m in- 
laydi. Yuqorida ta'kidlab o'tilgan bilish jarayonlarining unisi 
yoki bunisi aks ettirish imkoniyatidan m a h r u m b o ‘lsa, bu- 
zilsa yoki ularning qaysidir xususiyati b a ta m o m , qisman 
izdan chiqsa u ongni tubdan o ‘zgartirish sari yetaklaydi.
VOng psixologik tafsifining yana biri subyekt bilan obyekt 
0
‘rtasidagi a niq farqlanishda o ‘z ifodasini t o p a d i, y a ’ni 
shaxs „ m e n “ degan tushunchasi bilan ,,m en e m a s “ atamasi 
tarkibiga n im a la r tegishli, aloq ad o r ek anligini a niq biladM 
Tirik mavjudotlar olam id a birinchi b o 'lib, b o rliq d a uni aniq 
q urshab turgan tevarak-atrofga nisb atan o 'z i n i q a ra m a - 
qarshi q o ‘ygan, y aratu vch an lik k u c h - q u w a t i g a , o ‘zgar- 
tiruvchanlik im koniyatiga asoslangan shaxs o ‘zi u c h u n , 
sifat jihatidan yuksak darajadagi m a k o n v u judga keltirish 
u c h u n hayvonot d unyosini m angu tark e tg a n , shu bois 
jonivorlar bilan u n in g o ‘rtasidagi ziddiyat va tafovut ongida 
saqlanib kelm oqda. T a biatning tarkibiy q ism i hisoblangan 
inson sutem izuvchilar olam ida ta n h o o ‘zini o ‘zi nazo rat 
qilishga, o kzini o ‘zi bilishga, o lzini o ‘zi b o sh q a ris h im k o ­
niyatiga ega b o ‘lgan jonli zotdir, b in o b a rin , u psixik fao- 
liyatni tashkil qilishga, maqsadga y o knaltirishga, o ‘zini o ‘zi

---

tadqiq qilishga q o d ir mavjudotdir. Shaxs o 'z xulq-atvorini, 
bilish j a r a y o n l a r i n i aqliy va ijodiy faoliyatini, irodaviy 
sifatlarini ongli ravishda oqilona b aholay oladi ham da o ‘zini 
o ‘zi b o s h q a ra biladi.
H a r qaysi in sond a h u k m suruvchi ,,m e n “ likning ,,m cn 
e m a s “ lik d a n ajratishga intilishni „ o 'z in i nam o y o n qilish, 
o ‘zini o ‘zi ifodalash, kimligini k ash f etish, o lzini o ‘zi ta- 
ko m illashtirish, o ‘ziga o ‘zi buyruq berish, o ‘ziga o ‘zi t a '-
sir o ‘tk azish singari jara y o n la rd a “ o n togenetik hayotning 
dastlabki ta ra q q iy o t pallasidan, y a ’ni bolalikning i!k daqi- 
q a la rid a n b o s h la b , to yetuk lik ning u yoki bu b o sqic h- 
larini egallash davrigacha davom etib, o ‘zini o kzi anglashning 
yuzaga kelishi bilan yakunlanadi. Lekin „ m e n “ lik m u am - 
m o sin in g b o s h q a qirralari, xususiyatlari, m ex anizm lari, 
t a ’sir e tu v c h i om illari, yangi sifat darajalari o ‘zini o ‘zi 
anglashning takom il bosqichlarida nam oy o n bolaveradi, bu 
jarayon k o m il inson — jismoniy va m a'naviy barkamollik 
darajasiga erishgunga qadar davom etishi mumkin. Biroq 
yuksak k a m o l o t darajasiga erishish shaxsning iste’dodi, 
salohiyati, ishchanlik 
qobiliyati, aqliy va ijodiy faoliyati 
mahsuldorligiga b o g liq boMib, barch a insonlar taraqqiyot 
c h o ‘qqisiga erishadi, degan m a 'n o n i anglatmaydi. Chunki 
ijtimoiy hayotdagi u m um bashariy talab, ehtiyoj negizida 
m u a y y a n h u d u d iy qulay (senzitiv) h am obyektiv, h a m
sub y e k tiv s h a r t- s h a r o itla r taq o zo si bilan ja h o n fani va 
m ad a n iy atid a keskin o kzgarishlar yaratishga qodir tarixiy 
yakka shaxs dunyoga keladi. Bizningcha, komil insoniylikka 
erish ish n in g o ‘ziga xos axloqiy, aqliy, irodaviy, g'oyaviy 
tarkiblari mavjud bo'lib, tanlangan idealga intilish, kasbga 
sodiqlik, samoviy m uhabbat uning negizini tashkil qiladi. 
Tashqi o la m taassurotlaridan m utlaqo voz kechish, fikriy 
soflikka erishish, tana a'zolarini musaffolashtirish (ortiqcha 
m o d d a la rd a n tozalash), qulaylikka tortilganlik orqali shaxs 
oliy darajaga, ya'ni komillikka yetishi m um kin, lekin bu 
bosqich nisbiy xususiyat kasb etadi.
\ O n g n i n g u c hin c h i psixologik tavsifi shaxsning m aq- 
sadini k o ‘zlovchi faoliyatini ta'm in la sh g a oid ta ’rifi ifoda- 
langan b o ‘lib, uning yana bir funksiyasi mazkur maqsadini 
48

---

yaratishga yo'naltirilganligi bilan b o sh q a la rd a n farq qiladiV 
Ushbu jara y o n d a shaxs faoliyatining turli xususiyatga ega 
motivlari yuzaga keladi, ular inson t o m o n i d a n chamalab 
chiqiladi, b u n in g natijasida motivlar kurashi nam oyon b o ‘- 
ladi va bu o ‘rinda ustuvorlikka erishish yetakchilikni ta ’- 
minlaydi, irodaviy zo‘r berish o q ib a tid a m uayyan qonun 
qabul qilinadi, harakatlami bajarishning izchilligi qay yo‘sinda 
amalga oshirilishi hisobga olinadi, m aqsadni qaror toptirishga 
t o ‘siq vazifasini o ‘tovchi fikriy t o ‘siqlar bartaraf etiladi va 
unga mutanosib o ‘zgarishlar kiritiladi, samaradorlikni oshirish 
uchun ba’zi bir tuzatishlar amalga oshiriladi.
M a q sa dn i k o ‘zlovchi faoliyatning a m a lg a oshirilishi 
jaray on ida, u n in g m uvofiqlashuvida, v o qelikka y o ‘nalti- 
rilishida o b y e k tiv va subyektiv s a b a b la rig a k o ‘ra ayrim 
nuqsonlarga yoM q o ‘yilishi, buzilish vujudga kelishi ong 
funksiyasining zaiflashuvini bildiradi. Faoliyat ongli m u n o - 
sabatni taqozo etganligi tufayli un ing tarkibiy qismlari baja- 
rilishida ayrim kamchilikka y o l qo'yilsa, b u holat ongning 
nazorat funksiyasi izdan chiqqanligini anglatadi.
V 
O ng n ing t o ‘rtinchi psixologik tavsifi u ning tarkibida 
muayyan darajadagi, m a'lum tizimga xos cmotsional (hissiy) 
m unosabatlar q a m ra b olinganligini aks ettiradi. Shundan 
keyin shaxs ongiga m u q arrar rav ish d a t u r li- tu m a n his- 
tuyg‘u lar ( h a r xil darajali ijobiy, salbiy, barqaror, statik, 
dinam ik), kechinmalar, stress, affekt h o latlar t o ‘g ‘risidagi 
axborotlar oqim i kirib kela b oshlaydi.'
S h a x s n in g b o s h q a k ish ilarg a , t a b i a t g a , j a m iy a tg a , 
ashyolarga n isb a ta n m u n o sa b a tla ri m a v ju d m ezon larg a 
asoslansa, muayyan qoidalarga bevosita am al qilinsa, har bir 
narsaga oqilona, odilona va omilkorlik bilan yondashilsa, ongning 
nazorat flinksiyasi hukm surayotganligidan dalolat beradi.
Shaxsdagi m o ‘tadillik, ruhiy s o g 'lom lik ongning bosh- 
qaruv imkoniyati mavjudligini bildirsa va ayrim hollarda 
hissiyotga berilsa, demak, uning o ‘z funksiyasini bajarishdan 
c hetlashganligi n a m o y o n b o 'la d i. A g a r turli xususiyatli 
m unosabatlar on g nazoratida am alga oshirilsa, shaxs xulq- 
atvorida, faoliyatida va m u o m a la j a r a y o n id a , hech qanday 
nuqsonlar, c h etg a o g ‘ishlar sodir b o ‘lm aydi. Shu narsani 
t a ’kidlash o 'rin lik i, patologik h o latla rn i tahlil qilish, on g
4 P sixologiya 
49

---

m oh iy atining genezisini atroflicha anglab olishga k o ‘m ak- 
lashadi. S h u bois ongn ing zaiflashuvi shaxsning his-tuyg‘u- 
lari va m u n o sa b a tla rin i o ‘zgartiradi h a m d a vaqt-vaqti bilan 
sim patiya a n tip a tiy a bilan, quvonch q ay g‘u bilan, opti- 
m izm p e ssim iz m bilan o ‘rin alm ashib turishi kuzatiladi.
v O n g n in g y u q o rid a t a ’kidlab o ‘tilgan barcha funksiyalari 
n a m o y o n b o M i s h i n i n g m u q a r r a r s h a r t i til va n u t q
hisoblanadi. Sh a x s nu tq faoliyati y o rd am i bilan bilimlarini 
o kzgartiradi, a jd o d l a r t o m o n i d a n ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot 
d a v o m id a y u z a g a keltirilgan ta jr ib a la r m ajm u asi tilda 
m u s ta h k a m la n a d i, u o 'zin in g tafakkuri orqali hayoti va 
faoliyatini boyitadiNTil alohida obyektiv tizim sifatida n a ­
m oyon b o ‘lib, ijtimoiy-tarixiy jaray on îard a vujudga kelgan 
a n ’a n a la r, m a r o s im la r , q a d riy a tla r, g ‘o y a la r m ajm uasi 
tariqasida ijtim oiy ongda aks ettirilgandir. Psixologik tal- 
qinlarga q a r a g a n d a , alohida, yakkahol shaxs to m o n id a n
egallangan til boyliklari, qoidalari m uayyan m a 'n o d a uning 
yaqqol, individual ongi sifatida yuzaga keladi, shaxsiy hayoti 
va faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda m uhim o'rin 
tutadi. Til bilan nu tq borliqni anglashning aloqa quroli hamda 
vositasi fu n k siy a s in i bajarib, s h a x sn in g b o s h q a m avju- 
dotlardan farqlash sharti hisoblanadi va til bilan tafakkur 
birligi o n g u c h u n m od d iy negiz vazifasida ishtirok etadi, 
qaysidir m a ’n o d a m exanizm rolini bajarishi ham m um kin.
n
S h u n d a y qilib, ontogenezda o n g n in g paydo b o lis h i 
( „ m e n “ d a v rin in g boshlanishi), un ing taraqqiyoti, tarkibiy 
qism lari, u n d a ijtim oiy m u hitning, z a ru r sh a rt-sh a ro it- 
larning o ‘rni, biologik va ijtimoiy shartlanganlikning t a ’siri, 
tarbiyaning ustuvorligi t o ‘g‘risidagi ilmiy tadqiqot ishlari 
m azku r m u a m m o n i n g psixologik tafsifîni ishlab chiqishga 
m u h im negiz yaratdi.