O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi

tvjlexus — o'ziningruhiy
holatini tahlil qiiish
degani) ilmiy jih a td a n o ‘rganishni 
psixologiya fani predmeti tarkibiga kiritish davri keldi.

---

Psixologiya fani tabiatshunoslik fanlari va falsafa ncgizida 
paydo b o l g a n b o 'lib , hanuzgacha u n i n g na gum anitar, na 
tabiiy fanlar q atoriga kiritilishi a n iq la n g a n i y o ‘q, biroq 
sh u n g a q a r a m a y , uni liar ikkala y o ‘nalishdagi so h a ta r 
b o 'y ic h a t o ‘p langan m a ’lumotlar, q o n u n iy a tla r birlashuvi- 
ning m ahsuli d e b atash m um kin. A m m o psixologiyaning 
tarkibida h am gum anitar, h a m ijtim o iy bilimlar mavjud 
b o l is h i d a n q a t ’i nazar, u alohida xususiyatga ega boMgan 
mustaqil fandir. Bizningcha 
{E.G %
e h tim o l uning mohiya- 
tini ochib berish uch un boshqa m a n b a g a murojaat qilish 
haqiqatga yaqinroq. Chunki psixologiya fani yaqqol inson 
fazilati, m u a y y a n j a r a q q i y o t x u su s iy a tla ri, m e x a n iz m -
lari, q o nuniyatlari, o'ziga xoslik, a lo h id a lik , yakkahollik 
tabiati yuzasid an bahs yuritadi. S h u jih a td a n psixologiya 
fanini tahlil qilishda uning qay fan sohasi bilan aloqasini 
aniqlashdan k o 'r a ilmiy va kundalik t u r m u s h psixologiyasi 
o'rtasidagi m u n o sa b a t to ‘g‘risida m u lo h a z a yuritish m aq - 
sadga m uvofiqdir. M a ’lumki, h a r q a n d a y fan negizida 
muayyan darajada odamlarning tu rm u s h va amaliy tajribasi 
o lz aksini topgan bo'ladi. Masalan, 
k im yo
predm eti m odda- 
larning xususiyatlari, ularning zich ligi, o g ‘irligi, o 'z a ro
birikuvi t o ‘g ‘risidagi kundalik t u r m u s h bilimlariga suya- 
nadi, 
m a te m a tik a
fani sonlar, m iq d o r iy m unosa ba tla r, 
geom etrik shakllarning xossalari, trig o n o m e trik funksiyalar 
haqidagi inson tasawurlari asosiga quriladi. Lekin psixologiya 
yuzasidan a n a s h u nday m u lo h a z a la r yuritish yoki bildi- 
rish m u m k in em as, chunki uning z a m irid a tu bd an boshqa- 
cha o ‘ziga xoslik yotadi. Har qaysi shaxs kundalik turm u sh- 
ning o ‘ziga xos psixologik bilimlarini egallagan b o l i b , o ‘z 
saviyasi, salohiyati bilan turlicha k a m o lo t ko^rsatkichiga 
egadir, h a tto u n in g turmush tajribasi va bilimlari ilmiy 
psixologik b ilim la rd a n u s tu n r o q t u r i s h i h a m m u m k in
( „Qari bilganni — pari bilm as1').
C h u n o n c h i , yirik yozuv- 
chilar (shaxslararo munosabat va m u o m a la , m uloqot xu ­
susiyatlari yuzasidan kuzatuvchanlikka egadirlar), shifo- 
korlar, 
0
‘q itu v c h ila r, ru honiylar, s a v d o g a r la r
k ish ilar 
bilan uzluksiz ravishda m u o m a la g a kirishishlari u c h u n

---

ularning ichki du n yosi va xulq-atvoriga oid bilimlari ham
yuksak darajadadir. Lckin h a rq a n d a y insonda ozmi, ko'pmi 
psix o lo gik b i l i m l a r m avjuddir. B u n in g dalili sifatida 
o d a m la rn in g bir-birlarini tushunishlari, t a ’sir o ‘tkazish- 
lari, x u l q - a t v o r o q ib atin i o ld in d a n b a s h o ra t qilishlari, 
kishining yakkahol xususiyatlarini hisobga oigan holda unga 
y ordam ko 'rsa tish la rin i t a ’kidlab o 'tis h n in g o'zi kifoya.
S h u la rd a n kelib chiqib, endi kundalik turm ushning 
psixologik bilimlari bilan ilmiy psixologik bilimlar o ‘rtasidagi 
tafovutlarga d o i r m u lohaza ynritish m u m k in . Kundalik 
turm u sh ga o id psixologik bilimlar dastavval, yaqqol va 
alohida o lin g a n holat hamda vaziyatni o 'z ichiga qam rab 
oladi. M asalan, sinchkov bola o 'z m uddaosiga yetish uchun 
otasiga, on a sig a , buvasiga, opasi h a m d a akasiga h a r xil 
uslub bilan t a ’sir o'tkazadi, turlicha vositalardan foyda- 
lanadi. U k o 'z la g a n maqsadiga erishish u c h u n katta yosh- 
dagilarning individual-tipologik 
xususiyatlarini hisobga 
oigan h o ld a ish tutadi.
K undalik tu rm u s h g a oid psixologik bilimlar aniq vazi- 
yatga qaratilganligi, biror shaxsga yo'naltirilganligi bilan 
ilmiy psixologik biliinlardan farq qiladi.
Ilmiy psixologiya muayyan m eto dlar, vositalar, uslub- 
lar, usullar, opera tsiy a la r yordam ida m a ’lum otlar t o ‘p- 
lash va u l a r n i u m u m lash tirish g a intilad i, izlanayotgan 
obyektning xususiyati, holati, m u n o sa b a ti, 
b o g ‘lanishi 
kabilarni aks ettiru v ch i ilmiy tu sh u n c h a lar, ta'riflar, qo- 
nuniyatlar, xossala r yordam ida psixologik m cxanizm lar 
kashf qilishga h a ra k a t qiladi.
O d a td a , s h a x sn in g turinush sharoitidagi xususiyat- 
lari, sifatlari, fazilatlari, xislatlari, x ulq-atvorlari, xatti- 
h a ra k a tla ri b i l a n , fan o lam idagi ilm iy t u s h u n c h a l a r .
a ta m ala r o ‘z a ro o 'x s h a b kctsa-da, lekin ilmiy psixologik 
m a z m u n , m o h iy a t, m ajm ua o 'z in i n g tuzilishi, tarkibi, 
aniqligi, m a n t iq a n izchilligi, m a 'n o n i n g yig'iqligi bilan 
keskin farq qiladi.
Y uqo rida aytib o ‘tilgan m ulohazalar kundalik turm ush 
tajribasida t o ‘p lanad ig an psixologik bilim lar bilan ilmiy 
bilim lar o ra s id a g i dastlabki farqni sh a rh la sh g a y o 'n a l-
12

---

tirilganligi bilan alohida a h a m iy a t kasb etadi. Lekin sh un i 
y o d d a n c h iq a r in a s lik k e r a k k i , tu r m u s h g a o id a m a l i y
psixologik bilimlarga a so sla n m a y turib, ilmiy psixologik 
nazariyalarni yaratish ham m u m k in emas. Hoibuki, a m a liy
bilimlar genetik kelib chiqishi nuqtayi nazaridan b irla m c h i 
hisoblanadi.
T a ’kidlash joizki, k u n d a lik tu rm u s h n in g psixologik 
bilimlari aksariyat hollarda farosatlilik, sezgirlik, to p q irlik
asosida, intuitiv tarzda n a m o y o n boMadi. B uning sababi 
egallanayotgan bilimlar k o 'p i n c h a hayotiy tajribada u c h -
ragan voqclikka m unosabat, am aliy sinovlar negizida v u -
ju d g a keladi, vaqt o ‘tgan sayin undagi ayrim d a g ‘allik va 
n u qso n lar silüqlanadí. Shu bois bu n day psixologik bilim la r 
maxsus uslublar yordam ida qabul qilinadi, a n im o m an tiq iy
tahlil qilinm ay turib t o ‘g‘rid a n to 'g 'ri m u o m a la tizim iga 
uzatilavcradi.
G o ‘dakIarning tu rm u s h d a uchraydigan liar xil k o ‘ri- 
nishdagi xarxashalari va ularning niaqsadga erishish istaklari 
kundalik hayotiy tajribalarning sinovlarida toblanadi. Sezgir 
b o la la r esa katta yoshdagi o d a m l a r n i n g z a if va q a t ’iy 
jihatlarini puxta 
0
‘rganadilar va m uayyan qarorga keladilar, 
so‘ng bar qaysi shaxsga alohida yondashishni amalga oshirib 
k o ‘radilar. Shu tariqa am aliy psixologik bilimlar m u a y y a n
t i z i m g a k iritila d i, u l a r n i n g b a r q a r o r x u s u s iy a t k a s b
etganlari esa turm ushda q o i l a n i l a boshlanadi.
Ijtim o iy h a y o td a j u d a k o ‘p u c h ra y d ig a n , a y n iq s a , 
o'q itu vchilar, niurabbiylar, tre n e rla r, rahbarlar, s h ifo k o r- 
lar faoliyatida nam o y o n boMuvchi t a ’limiy, tarbiyaviy, 
tibbiy uslub arzim as ijobiy siljishni payqash i m k o n i n i
yaratadi. Biroq amaliy faoliyatda erishilgan ushbu s a m a r a
psixologik tahlilga m uhtojdir, chu n ki uni keltirib c h iq a -
ruvchi obyektiv yoki subyektiv om illa m i dalillash a n c h a
m ushkul. Buning u c h u n o ‘zgalarga t a ’sir o 'tk az ish usuli, 
u lard a ichki im koniyatga i s h o n c h tu y g ‘usini u y g ‘o t is h
q o ‘z g ‘o vchisi, t a ’sirga b e rilu v c h a n lik n i k u c h a y ti r u v c h i
m otivlar (fransuzcha