Navro’z bo’yicha arabcha “burjiy” oy kalendari
№
Arabcha
nomi
Fors-oj'ikcha
nomi
O’zbekcha
nomi
qaysi oyga
to’g’ri kelishi
1
Hamal
Barra
Q o’y
Mart-aprel
2
Savr
Gav
Buqa
Aprel-may
3
Javzo
Dunaykar
Egizak qiz
May-iyun
4
Saraton
Harchang
Qisqichbaqa
Iyun-iyul
5
Asad
Sher
Arslon
Iyul-avgust
6
Sumbula
Xushe
Boshoq
Avgust-sentyabr
7
Mezon
Tarozi
Torozi
Sentyabr-
oktyabr
8
Aqrab
Kajdum
Chayon
Oktyabr-noyabr
9
Qavs
Kamon
Yoy
Noyabr-dekabr
10 Jadiy
Buzg’ola
Tog’ echkisi
Dekabr-yanvar
11 Dalv
Dul
Qovg’a(chelak)
Yanvar-fevral
12 Hut
Mohi
Baliq
Fevral-mart
Munozara uchun savollar
1. G ’oyaviy siyosiy xarakat deganda nimiani tushunasiz?
2. Islom ta’limotining mohiyati nimadan iborat?
3. Islom dini qachon paydo bo ’lgan?
4. Nima sababdan Islomda sunniy va shia mazhablari paydo
bo ’lgan?
Adabiyotlar
1. Radugin A.A. Vvedenie v religiovedeniya. Moskva. 1996.
2. M o’minov A. Hammualliflikda. Dinshunoslik asoslari. Darslik.
T„ 2004.
3. A.E.Abdusamedov. Dinshunoslik asoslari. T. 1995 y.
4. Y o’ldoshxo’jaev va boshqalar. Dinshunoslik. 2000-2004 y.
112
6-MAVZU: XALQIMIZ MA’NAVIY YUKSALISHIDA
DINLARNING 0 ‘RNI
Reja:
1. Zardushtiylik dininng vujudga kelishi
2. Avesto - xalqimiz diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini
ifoda etadigan bebaxo ma’naviy meros
3.
“Musulmon
renessansi”
-
Sharq
uyg‘onish
davri
ma’naviyatining xususiyatlari.
Mavzuning
o ’quv
maqsadi:
Ushbu
mavzuda
talabalar
zardushtiylik dinining paydo bo ’lishi O ’rta Osiyo xalqlari tarixida tutgan
o ’mi haqida m a’lumotlarga ega bo ’ladilar.
Tayanch iboralar:
Zardusht, Avesto, Shoxnoma, renesans,
qadriyat, meros, an’ana, ta’limot.
Sharq, xususan Turkiston bilan Eron xalqlarining falsafiy fikrlari
tarixini zardo’shtiylik dini va uning yozma manbasi bo ’lgan “Avesto”
kitobisiz tasavvur etib bo ’lmaydi. Mazkur din va “Avesto” to ’g ’risida
Sharq va G ’arb olimlari juda ko’p yaxshi m a’lumotlar qoldirganlar.
Masalan, marhum akademik Ibrohim M o’minov “Avesto” Turkiston,
Eron, Ozarbayjon xalqlarining shu mamlakatlarni arablar tomo-nidan
bosib olgunga qadar (VII-VIII asrlar) b o ’lgan davrlari-da yaratilgan
falsafiy, ruhiy, etnografik, tabiatshunoslik sohalaridagi bilimlarning
yozma manbasi, deb hisoblaydi.
Sharq
xalqlari
orasida
juda
mashhur
b o’lib
kelayotgan
“Shohnoma” dostonining muallifi Abdulqosim Firdavsiy dostondagi
“Gushtop” alohida boblarini “Avesto”ga bag’ishlagan, Turkiston va
Eron xalqlarining islom dini kirib kelgungacha bo’lgan
dini
zardo’shtiylik dini edi. Bu dinning asoschisi payg’ambar Zardo’sht
degan xorazmlik olim edi. Zardo’sht Sharqning donishmandlar peshvosi,
birinchi faylasufi, notig’i, shoiri, din qonunshunosi hisoblangan.
Tadqiqotchi olimlaming k o ’rsatishicha, Zardo’sht eramizdan oldingi VI
asrda yashagan. U Xorazm hokimligiga qarashli chorvadorlik bilan
shug’ullangan Spitama urug’idan bo ’lgan. Otasining Paurushaspa,
onasini esa Dugdava deb atashgan. Bolaligidanoq ot va tuya boqish
bilan shug’ullangan. Zardo’sht chorvador qavmlari orasida yurib,
113
ulaming urf-odatlari, diniy rasm-rusumlarini o ’rgangach, har xil
e ’tiqoddagi kishilar bilan suhbatlashgan.
Zardo’sht ilgari surgan g ’oyaning asosini ikki bosqich tashkil
qiladi: mutloq g ’oya - Axuramaz-daning yakkayu-yagonaligini tan olish.
Yaxshilik bilan yomonlik, rostgo’ylik bilan yolg’onchilik, zulmat bilan
nur o ’rtasidagi doimiy kurash haqidagi ta’limot. Zardo’sht ta ’limoti
tobora xalqqa kuchli ta’sir o ’tkazayotganini sezgan muxoliflari unga
qarshi qat’iy kurashga kirishadilar. Hayoti xavf ostida qolgan Zardo’sht
bir guruh tarafdorlari bilan Eronga qochib o ’tadi va o ’z ta’limotini uzil-
kesil shakllantiradi.
“Avesto” zardo’shtiylik dinining muqaddas kitobi b o ’lib, uning
dastlabki 1300 bobi Zardo’sht tomonidan eramizdan avvalgi 548-529
yillarda yozilgan. Keyinchalik Eronda otash-parastlik dini ulamo-
kohinlar tomonidan to ’ldirilib, tako-millashtirildi. Bu kitob 12 ming
ho ’kiz terisidan ishlangan teriga yozilgan. Makedoniyalik Aleksandr
Makedonskiy sharqni zabt etganda “Avesto”ning nodir nusxasini
Elladaga (Gretsiya-ning shimoliy qismi) olib ketgan, kerakli boblarini
grek tiliga tarjima qildirgan, qolgan boblarini esa kuydirib tashlagan.
Eramizning birinchi asrida ashkoniylar hukmdori Valages Arshakid va
III asrda Husrav Parviz, shopuri Xurmuzd davrlarida «Avesto» bir necha
bor k o ’chirilgan, qayta tiklan-gan(bir qismi xolos).
VH-asrda arablar Eronni bosib olgan vaqtda zardo’shtiylikka
sadoqatli bir necha ming mahalliy aholi janubiy Hindistonga qochib
ketadilar. Ular o ’zlari bilan “Avesto”ning to ’rtdan bir qismining eng
nodir nusxalarini, madaniyat, e’tiqodga doir yodgorliklarini ham olib
ketganlar. 1723 yili ingliz olimi Jorj Bouja “Avesto”ning bir nusxasini
Oksford kolledjining kutubxonasiga olib borib topshiradi. Bir necha yil
otashparastlar orasida yurib, ulaming qadimgi tili va odatlarini
o ’rgangan frantsuz olimi Anketil Dyupperan 1711 yili “Avesto”ning bir
qismini so ’z boshi, asl matn va tarjimasi bilan nashr etadi. Bu ishlar
oqibatida G ’arbiy Evropada “Avesto”ga qiziqish va uni o ’rganish avj
olib ketadi.
Hozirgi davrda “Avesto”ning qo’lyozmasi Hindistondagi Bombey
shahrida Koma sharqshunoslik ilmgohida saqlanmoqda. Bu ilmgoh
zardo’shtiylaming madaniy markazi bo ’lib, shu jamoa mablag’iga
ishlaydi. “Avesto” 1615 yilda Parfiyona yozuvida ko’chirilgan b o ’lib,
114
672 betdan iborat, Bizga etib kelgan “Avesto” quyidagi qismlardan
iborat:
1. Yasna - ibodat paytida ijro etiladigan matnlar. 72 bobdan iborat
b o ’lgan bu qismning 17 bobi Zardo’sht qo ’shiqlari - Got madhiyalaridan
iborat.
2. Yasht - otashparastlaming xudoni tavsif etadigan maxsus
ohanglar asosiga qurilgan madhiyalari.
3. Vendidod - devlarga, zulmat timsoliga qarshi qonunlar
majmuasi. M azkur bo’limda diniy qonunlaming matni, qadimgi
dostonlar, afsonalaming mazmuni, parchalar saqlangan afsonaviy
qahramonlaming ismlari zikr etilgan.
4. Vis parad - Butun borliq xudoniki. Ibodatlar to ’plami, ibodat
qoida-tartiblari.
Unda chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq
bilan bog’liq juda ko ’p lavhalar, mulohazalar bayon etilgan. Xalqiga
hamisha g ’amxo’r bo’lgan payg’ambar Zardo’sht qurg’oqchilik kelib,
k o ’plab chorva mollari qirilib ketayotga-nidan tashvishga tushgan holda,
bu ofatdan qutqarishni iltijo qilib xudo Axuramazdaga yolvoradi.
«Avesto»da eramizdan avvalgi 2 ming yildan yangi eraning VII
asrigacha bo ’lgan davrdagi Turon va Eron xalqlari tarixiga doir,
Sirdaryo va Amudaryo sohillarida yashaydigan xalqlaming ijtimoiy
turmushiga oid m a’lumotlar berilgan. Chunonchi, kitobda ajdod-
avlodlarimizning kasb-kori, savdo-sotig’i, qo’shni xalqlar bilan siyosiy
va madaniy aloqalari, tijoratlari bayon qilingan. Har bir kasb, hunar
egasining jam iyatda tutgan o’m i alohida qayd etilgan. Dehqonlar bilan
chorvadorlar jam iyat moddiy boyliklarini yaratuvchi kuchlar sifatida
ta ’riflangan.
Musulmon adabiyotida ustuvorlik qilgan she’riyatni rivojlanishida
sufiylik katta rol o ’ynadi. Sufiylar o ’zlarining chuqur hissiy-rahiy
holatlari, yaratuvchiga bo’lgan e ’tiqodini tinglovchilariga etkazish,
individual
ta’sir
etish
mahoratini
namoyish
etganlar.
Islom
tadqiqotchilardan bo ’lgan. G.Gryunbaumning ta’kidlashicha, tahliliy,
m a’joziy boy ifoda vositalariga ega b o ’lgan mukammal ifoda shakli,
chuqur
mazmun
uyg’unligini
o ’zida
mujassam
etgan
takbir
imkoniyatlarini musulmon madaniyati doirasidan tashqarida topish
mumkin emas. Sharqning barcha yirik allomalari-Sanoiy, Jomiy, Rumiy,
115
Sa’diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari suflylikka u yoki bu
tarzda aloqador bo ’lganlar.
Shuningdek, musulmon Sharqida ham islom e ’tiqodidagilar va
sufizm vakillari o ’rtasida murosasiz to ’qnashuvlar sodir bo’ldi.
Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba y o ’li bilan
yaqinlashish mumkin deyuvchilar (Al-Ashiriy, G ’azzoliy, Junaydiy,
Bistomiy) hamda aqliy bilishni ustun qo’yuvchi mashhur faylasuflar
Forobiy,
Ibn Sino, Beruniy) ta ’limoti vujudga keldi.
Evropa
madaniyatida bu munozaralar natijasida idrok va e ’tiqodning ajralishi
sodir bo’ldi. Musulmon Sharqida boshqacharoq yo’nalish ustunligi qildi.
Bunda ilm va idrok har doim faqat m a’naviy yuksalish yo’lidagi bosqich
sifatida qaralgan, idrok va ilm boshqa maqsadiga qaratilishi mumkin
emas. Shuning uchun ham 9-16 asrlardagi arab tiliga asoslangan tajriba
fanlari va falsafa taraqqiyotidagi katta yutuqlaming barchasi dindan
ajralmagan holda sodir bo’ldi, ilmning bosh vazifasi hayot uchun zarur
hisoblangan m a’naviy asosni qidirishda davom etgan.
Islomiy an’analaming asosiy o ’ziga xosligi shundaki, uning negizi
diniy va dunyoviy, ilohiy va oddiy tafovut asosiga qurilmasdan, mutloq
«sof diniy» mazmunga egadir. Islomda hech qachon xristianlikdagi
singari diniy aqidalami qonunlashtiruvchi Vselensk sobori kabi
institutlar b o ’lmagan. Islomdagi teokratik ideal davlat bilan bir qatorda
turuvchi alohida diniy institut (cherkov) g ’oyalari bilan muvofiq
kelmagan. Islomda e ’tiqod aqidalarini ishlab chiqish va sharhlash davlat
yoki diniy muassasaning, xalifalarning sud qilish ishlariga kirmagan.
Jamoatchilik flkrining shakllanishi xususiy shaxslar, diniy arboblar
(ulamolar) zimmasida bo’lib, ularning obro’yi diniy bilimlarga
asoslangan. Har bir musulmon Q ur’on va hadisga zid bo’lmagan diniy
masalalari b o ’yicha o ’z fikrini bildirish huquqiga ega b o ’lgan.
Musulmon Sharqida bu jarayon bir oz boshqacha kechdi. Har bir
e ’tiqodli m o’min-musulmon arab tilini bilishi va Qur’onni o ’qiy olishi
farz bo’lgan. Q ur’onning yozilishi jarayonida arab tilining ham
taraqqiyoti boshlanadi. 8 asrda As-Sibavayxiy arab grammatikasiga oid
asar yozadi, XIII asrda arab tilining ikkinchi lug’ati yaratildi, bu As-
Sag’aniyning lug’ati va Ibn-Manzuriyning «Arablar tili» lug’atlaridir.
VIII-XV asrlarda qadimgi Yunon olimlarining deyarli barcha asarlari,
shuningdek hind, shorn va fors mualliflari asarlari ham arab tiliga
116
tarjima qilingan. Falsafa, astronomiya, matematika, tibbiyotga oid ilmiy
atamalar deyarli ishlab chiqildi. Arab tili o ’rta asrlardagi eng taraqqiy
etgan tillardan biri bo ’lishi bilan birga, Hindistondan to Ispaniyagacha
b o ’lgan xalqlami birlashtiruvchi xalqaro til bo ’lib hisoblangan.
Musulmon madaniyatining o ’ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va
kitobga muhabbatdir. Yangi arabiy janr-adabning shakllanishi bilan
ilmga bo’lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlaming mazmunini ommabop
shaklda ifodalash imkoni yaratildi. T a’lim olish xuddi qadimgi
Xitoydagi kabi nufiizga ega bo’ldi. Musulmon Sharqida m a’lumotli
kishi hokimiyatning eng yuqori pog’onasiga chiqishida oqsuyaklar bilan
teng turgan. K o’pincha Sharq hukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar,
ilohiyotchilar,
tarixchilar,
qonunshunoslar,
tabiblar,
mirzolar,
munajjimlar saroy xizmatchisi sifatida m a’lumotli kishilarga katta
ehtiyoj bo’lgan. M a’lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani,
tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlash, she’r yozish qobiliyatiga ega
b o ’lishi, o ’z joyida askiya, hikoya ayta bilishi zarur b o ’lgan. Turli xil
ta ’lim tizimi: diniy ta’lim beruvchi maktab va madrasalar, shuningdek,
dunyoviy ta’lim-xususiy maktablar rivojlandi.
Diniy madaniyat umuminsoniy madaniyat taraqqiyotining eng
muhim davri hisoblanadi. O ’rta asrlar davrida davlatchilik, millatlaming
yangi shakllari vujudga keldi, hozirda muomalada bo’lgan tillar
shakllanib, ta’lim va fan tizimi yanada taraqqiy etdi. Fanning turlari va
uslublari zamonaviylik kasb etib bordi. A.Gumbold aytgani kabi, arablar
«tabiiy fanlar ijodkori» bo’lib, ular tajriba va mezon y o ’Iiga asos
soldilar. IX asrda musulmon Sharqida rasadxona qurildi; yulduzlaming
aniq joyi belgilangan katalog tuzildi; geometriya, triganometriya, optika,
alximiya, mexanika, tibbiyot, ju g ’rofiya sohalari b o ’yicha ko ’plab
asarlar yozildi. Ulug’ alloma Al-Xorazmiy matematikaning yangi
tarm og’i b o ’lgan algebraga asos soldi. Buyuk Sharq olimlari Xorazmiy,
Forobiy, Ibn Sino, Ibn Rushdiy kabi k o ’plab allomalar VIII-XIII
asrlarda badiiy qadriyati yuksak yodgorliklar yaratildi: Al-Hamrodagi
Saroy, Qurdoba, Jazoir, Sammadra, Dehlidagi masjidlar, Reyms,
Parijdagi gotika uslubidagi soborlar, Istambuldagi Avliyo Sofiya
ibodatxonasi; ajoyib ikona va haykaltaroshlik asarlari, kalligrafiya va
kitob miniatyurasi, ayniqsa Sharqda she’riyat yuksak darajada taraqqiy
etadi. Bu sohalarda asosiy g ’oya yaratuvchilik, hayotbaxshlik bo’lib,
117
Muhabbat va Idrok ijtimoiy taraqqiyotning bosh harakatlantiruvchi
kuchi sifatida e ’tirof qilinadi. Ilohiy ishq, she’riy san’at shoirlaming
asosiy mavzui bo’lib qoldi. Bu janrlar aniq badiiy shakl kasb etib,
keyingi asrlar badiiy madaniyatining mazmunini boyitdi.
O ’rta asr Sharqi madaniyatida tabaqaviy submadaniyatlar emas,
balki ikki yirik madaniyat-shahar va k o ’chmanchilar madaniyati ajralib
turadi. Shahar sharoitida “Yusuf va Zulayxo”, “Layli va M ajnun”,
“Lubna va Qays” singari dostonlar turli poetik shakl va janrdagi adabiy
asarlar (qasida, masnaviy, g ’azal, madxiya, ruboiy makorn), hikoya va
ertaklar (1001 kecha ertaklari, Kalila va Dimna), latifa va rivoyatlar
yaratildi. Miniatyura bezagiga boy kitoblar, musiqa san’ati va raqs
janrlari xalq orasida keng tarqaldi.
U yg’onish davri tadqiqotchilar asarlarida turlicha baholanib,
turlicha yondashuvlarga sabab bo’ldi. Xususan, Uyg’onish yo’nalishi
umumjahon jarayoni sifatida Xitoyda VII-VIII asrlarda boshlanib, IX-
XII asrlarda Markaziy Osiyo va Yaqin Sharqni qamrab oldi, XIV-XVI
asrlarda Evropada takomiliga etdi.
Shuningdeek, tadqiqotchilar
U yg’onish davrining bosh maslakdoshi haqiqiy gumanizm bo’lganligini
bir ovozdan e ’tirof qiladilar. U yg’onish davri madaniyati - diniy
madaniyat taraqqiyotining va yangi texnika madaniyati rivojining
bog’lovchisidir.
Dostları ilə paylaş: |