davlatlarda yashaydilar. Jumladan O’zbekistonda yashaydigan Sunniylar
uchun Makka, Madina, Ka’ba, Qur’on, Muhammad payg’ambar va to’rt
xalifalar “choryorlar”, payg’ambar hadislari sunna to’plami muqaddas
hisoblanadi. Sunniylar Allohni odam qiyofasida go’yo arshi a’lodagi o ’z
taxtida o ’tirgan sharqona shahanshoh qiyofasida tasawur qiladilar.
Sunniylar siyosiy hokimiyat mamlakatni boshqaradigan oliy kuch,
diniy jamoalar esa ularga bo’ysunuvchi va unga yordam beruvchi
g ’oyalar kuchi deb bilganliklari uchun podsholar, amirlar, sultonlar
yonida shayxu islom lavozimida oliy islom vakili turgan.
Sunniylar Shialardan farq qilib, Muhammad payg’ambar vafotidan
keyin Alloh bilan odamlar o’rtasida vositachilik bo’Hshini tan olmay,
podsholar payg’ambar yo’lini davom ettiruvchi Allohning erdagi vakili
deb hisoblaydilar. Ali va uning avlodlarini imomatga, ya’ni musulmon
jamoasiga rahbarlik qilish huquqi bor deyuvchi Shialar talabini ham
inkor qiladilar. Shuningdek, huquq masalalarini hal qilishda, hayitlar
xususida, g’ayridinlarga munosabatda, namozning juz’iy masalalarida,
diniy masalalarda, fuqarolik huquqlarida, ruhoniylammg darajalari,
masjidlar xususida, diniy tashkilotlar tuzilishida ham Sunniylik
Shialikdan jiddiy farq qiladi.
Shariatga munosabat, uning tamoyillarini qo’llash jarayonida
Sunniylikda to’rtta mazhab paydo bulgan: Bugungi kunda dunyodagi
taxminan 1,55 mlrd. musulmon aholisining 90 foizini Sunniylar tashkil
etib, mazhablar bo’yicha quyidagicha nisbatda bo’lingan: Xanifiylar 47
foiz, shofiylar 27 foiz, molikiylar 17 foiz, Xanbaliylar 1.5 foiz.
100
Sunniylikka oid asosiy belgilar:
Oltita eng katta hadislar to'plamining ishonchliligini tan olish
(Buxoriy, Muslim, Termiziy, Abu Dovud, Nasoiy va Ibn Maji
tomonidan tuzilgan);
To'rtta huquq maktabining tan olinishi: Malikiy, Shofeit, Hanafiy
va Hanbaliy mazhablari. Shuningdek bir qator akida maktablarini tan
olish: Asaritik, Ashariylik va Maturidiylik.
1. Hanafiy mazhabining asoschisi Abu Hanifa va uning shogirdlari
Muhammad ash-Shayboniy, Abu Y usuf va Zufar ibn al-Xuzayldir.
Hanafiy mazhabi barcha huquq maktablari ichida eng keng tarqalgan.
Xanafiylar Markaziy va Markaziy Osiyo, Janubiy Osiyo (Afg'oniston,
Pokiston, Hindiston), Ozarbayjon, Turkiya, Suriya, Misr va boshqa
mamlakatlarda yashaydilar. Rossiyada hanafitlar tatarlar, boshkirlar,
nogaylar, qorachoylar, cherkeslar (Adige, kabardinlar, cherkeslar),
abazinlar,
Dog'istondagi
ba'zi
qumiklar
va
boshqa
xalqlar.
Xanafiylarning qonuniy ko'rsatmalar berish usuli quyidagi manbalarga
asoslanadi: Qur'on, Sunnat, sahobalaming yakdil fikri, Payg'ambar
sahobalarining shaxsiy fikri, Qur'on, Istixsan va mahalliy odatlarga
o'xshash hukm. Abu Hanifaning deyarli barcha merosi shogirdlariga
og'zaki ravishda berilib, ular o’z mazhabining asoslarini yozib,
tizimlashtirganlar. Uning eng mashhur o'quvchilari (egasi) Abu Yusuf
va Muhammad ash-Shayboniy Abu Hanifa maktabini
saqlash,
tizimlashtirish va tarqatishda katta rol o'ynagan. Hanafiy mazhabida
huquqiy
qarorlami
qabul
qilish
usullaridan
biri
bu
maktab
ma'muriyatining hukmlarining aniq ierarxiyasi (Abu Hanifa, Abu Yusuf,
ash-Shayboniy va boshqalar). Agar biron bir muammo uchun ikkalasini
ham, istisnoni ham ishlatish mumkin. Hanafiy maktabini davlatning
huquqiy asoslari bilan qiziqqan abbosiylar qo'llab-quwatladilar. Abu
Yusufni xalifa Horun ar-Rashid Bog'dodning oliy qozisi (qadi) qildi va
o'zi bu mazhab vakillariga ustunlik berib, viloyatga qozilami tayinladi
va shu tariqa uning tarqalishiga hissa qo'shdi. Usmonli va Mug'al
imperiyasida hanafiy mazhabi davlat maqomini oldi.
2. Malikiylar mazhabining asoschisi M alik ibn Anas. Imom Malik
qonuniy buyruq va hukm chiqarish uchun quyidagi manbalarga
101
tayanadi: Qur’on, Sunna, "vositachilaming harakatlari", Payg'ambar
sahobalarining fikrlari, taqqos (qiyos) bo’yicha hukm va "foyda uchun
mustaqil hukm". Malikning shogirdlari uning faoliyatini davom ettirib,
mazhabning shakllanishiga zamin yaratdilar. Malikitning huquqiy
ma'nosi ko'plab mamlakatlarga tarqaldi. Madinaning o'zida va Hijazda
bo'lgani kabi, bu mazhab mashhurlikka erishmadi, aksincha musulmon
dunyosining g'arbiy qismida, Shimoliy Afrika va Musulmon Ispaniyada,
shuningdek Quvayt va Bahraynda ko'plab izdoshlarini topdi.
3. Shofeiy mazhabining asoschisi Muhammad ash-Shafiqi. Bu
mazhab Hanafiy va Malikiy mazhablarining kuchli ta'siri ostida
rivojlangan va ulam ing xususiyatlarini idrok etgan. Huquqiy qaror
(fatvo) qabul qilish uchun shofiy faylasuflari Qur'ondan, Muhammad
payg'ambaming sunnatlaridan, obro'li huquqshunoslaming yakdil fikri,
Muhammad payg'ambar sheriklarining fikri, shunga o'xshash hukmlar
va ishsoblardan foydalanadilar. Hozir shofi’iylar Misrda, Sharqiy Afrika
va Indoneziyada k o ’proq tarqalgan.
4. Hanbaliy mazhabining asoschisi Ahmad ibn Hanbaldir. Hanbalit
mazhabi tarafdorlari soni bo'yicha eng kichik mazhabdir. Xanbalizmning
dogmatik-huquqiy maktabi Saudiya Arabistoni va Qatarda rasmiy bo'lib,
hanbalitlaming katta qismi BAA, Ummon Sultonligi va Fors ko'rfazi
boshqa davlatlarida yashaydi. Hanbalit jamoalari Iroq, Suriya, Misr,
Falastin va Afg'onistonda uchraydi. Xanbalizm 9-asrda Abboslar
xalifaligidagi keskin
ijtimoiy-siyosiy inqiroz davrida,
"Qur'onni
yaratish" haqidagi mutazilitlaming tamoyilini tan olish hukmron xalifa
al-Ma'munga sodiqlik sinovi bo'lgan paytda shakllandi. Ahmad ibn
Hanbal bu tezisga qo'shilishdan bosh tortdi va shunday atalmish qurbon
bo'ldi. mikhny. Hanbalizm tarqalish xavfini ko'rgan musulmon
jamiyatining eng konservativ qismi to’g'risida fikr bildirdi. Ular barcha
musulmonlaming 1,5 foizini tashkil qiladilar.
Shialar (arabcha Shia - tarafdorlar guruhi demakdir) Ali va uning
o ’g ’illari Hasan, Xusayn, ulaming avlodlari -jami 12 ta imomni
Muhammad payg’ambaming birdan-bir qonuniy vorislari deb biladilar.
Shialar «imomiyat inoyati Alloh» deb xalifalik hayotida barcha huquq
va imtiyozlar imomiyatda bo’lishi, hokimlik imom qo’lida bo’lishi, bosh
102
imom xalifaning o ’zi bo’lishini talab qiladilar. Musulmon jamoa mulki
barcha musulmon manfaatiga xizmat qilishi lozim deb hisoblab, boy
ham o ’ta qashshoqlar ham bo’lmasligi zarur deydilar. Tug’ilgan yili
noma’lum b o ’lgan imom Ja’faming ikkinchi o ’g ’li Ismoilning g ’oyib
bo’lgan o ’g ’li imom Mahdini qaytib kelib er yuzida adolat o ’matadi deb
ishonadilar. Shialar Alloh har bir musulmonning qalbida, dilida
bo’lganligi uchun hamma narsani ko ’rib turadi deb tasaw u r qiladilar.
Shialar Q ur’onni tan oladilar, ammo “ 115 ikki yoritgich” degan surani
undan ataylab tushirilib qoldirilgan deb da’vo qiladilar. Bu surada Ali
Muhammad Allohning nuri, lekin Ali Allohning valiysi deb ishonadilar.
Hozir Shialar Iraq, Yaman, Eron, Livan, Ozarbayjonda, Tojikistonning
tog’li Badahshon avtonom viloyatida yashaydilar.
1979
yilda
Eronda
Shialar
rahnamosi
Humayniy
butun
musulmonlar olamida Shialar hukmronligini o ’matishga da’vat qilgan
edi. Hozir ham bu g ’oya tarafdorlari mavjud.
Shialar “Axbor” - Ali va uning avlodlari to ’g ’risidagi muqaddas
rivoyatlar to ’plamiga Qur’ondan keyingi manba sifatida qaraydilar.
Shialar Iroqdagi Karbalo dashtini Qum shahri va N ajof shahridagi Ali
Hasan, Husayn, Fotima va 12 ta imomlar jasadi yotgan joylarni ziyorat
qiladilar.
Shialar muharram oyida (1-10 mart) motam tutib “Oh Husayn, voh
Husayn” deb baland ovozda yig’lab o ’z tanalariga urib, ko’cha
yurishlarini o ’tkazadilar. Ashurlik marosimi ham qiladilar. Horijiylar
fuqarosi firqa tarafdorlari Ali bilan Abu Sufyonning o ’g ’li, Suriya
hokimi Muvoia o ’rtasida Usmon vafotidan keyin xalifalik uchun
boshlangan shiddatlik kurash vaqtida Alining Muoviya kelishishidan
norizo bo’lgan 12 ming askar Ali armiyasidan ajralib (arabcha “haraja”,
“chiqish”) chiqib ketgandan keyin paydo b o ’ldi. Horijiylar Muoviyaga
ham Aliga ham qarshi kurashib Jazoir, Ummon, Zanjibar, Tunis,
Liviyada o ’z mustaqil davlatlarini tuzganlar. Bu davlat Rustamiylar
sulolasining hukmronligida edi.
Horijiylar diniy jam oa davlat rahbarini saylab q o ’yilishi lozim deb
hisoblaganlar.
Saylanadigan
shaxsning
tarjimai
holiga
e ’tibor
103
qilinmagan. Ularning fikricha, har bir diniy jam oa o’ziga imom saylashi
va uni o ’midan tushirishi mumkin.
Ular jamiyat tepasida ruhoniylar turishini talab qilgatilar,
saylangan imom esa ularning jamoasidan davlat idorasidagi vakil
b o’lgan. Horijiylar dindan qaytgan bid’atchilarni dushman deb bilganlar.
«Dinning sofligini» saqlashga harakat qilganlar. О 4a shafqatsiz
tamoyillar sababli horijiylar VII asming ikkinchi yarmidan boshlab bir
qancha mustaqil sektalarga bo’linib ketgan. Jumladan, Azrikiylar,
Ibodiylar, Sufriylar sektalari o ’z imomlari nomlari bilan atalgan holda
paydo bo’lgan.
Zeydilar firqasi VIII asr o’rtalarida, 740 yilda Kufada ummaviy
xalifa Xishonga qarshi xalq qo’zg’oloniga boshchilik qilgan Zeyd ibn
Ali nomi bilan atalgan. Zeyd Alining evarasi Husayning nevarasi edi.
Zeydilar 864 yili Eroninng shimolida o ’z davlatlarini tuzgan. Bu davlat
300 yilcha yashagan. 901-yilda esa ular yamanda davlat hokimiyatini
qo’lga olganlar. Zeydilar diniy e ’tiqodni amaliy harakat bilan qo’shishni,
erkin fikrlashni, taqdirga ishonishni, Q ur’onning azaldan mavjudligini,
Allohning so’zi ekanini tan oladilar. Ular ko’pincha Shia marosimlariga
amal qilishadi, o’z turmush tarziga ko’ra Sunniylarga yaqin turishadi.
Ismoiliylar sektasi. Bu sekta VIII asming ikkinchi yarmida
bog’dod xalifaligida paydo bo’lgan. Mazkur sekta Ja’farning o ’g ’li
Ismoil nomi bilan bog’liq. Ismoiliylar diniy ta’limotida “dunyoviy aql”
va “dunyoviy ruh”ga e’tiqod qilish asosiy o ’rin egallaydi. Ular turli
davrlarda turli xalqlarga payg’ambarlaming yubori-lishi “dunyoviy
a q f’ning namoyon bo’lishi deb hisoblashadi. Ular 7 ta payg’ambami:
Odam Ato, Ibrohim, Nuh, Muso, Iso, Muhammad va Ismoilni tan
olishadi. Ularning fikricha imomlar payg’ambarlaming vorislaridir.
Islomda yana ibodiylar, imomiylar, nusariylar, alilohiylar,
ahmadiylar kabi o ’nlab sektalar mavjud.
A sh ariy lar maktabining asoschisi - taniqli musulmon mutafakkiri
va faylasufi Abul-Hasan al-Ashariy (873 yoki 874-935). Ashariylar
g'oyalari asosan shofiylar va malikiylar orasida tarqalgan. X-asrdan
keyin asharizm kalamaning asosiy maktabiga aylandi. Asharizm
mutatsitlaming "mutlaq ongi" ta'sirini yumshatishga qaratilgan ilohiy
104
xususiyatlami tushunishda mutazilitlar va asaritlaming pozitsiyasi, iroda
erkinligi tarafdorlari (kadaritlar) va predestastiya tarafdorlari (jabaritlar),
nominalizm va realizm o'rtasidagi teologik masalalaming echimini
namoyish etdi. Ashariylar taklidlami rad etishdi (diniy hukmlarni ko'r-
ko'rona kuzatib, ulam ing hukmlari haqiqatligiga shubha qilmaydilar) va
hodisalar o'rtasida tabiiy sabablar munosabatlari mavjudligini inkor
etishdi. Asharizm, umuman Kalom singari, ratsionalizm, antiterrorizm
va falsafiy masalalarga urg'u bilan ajralib turadi. Al-Shahrastani va ar-
Roziy faoliyatidan boshlab, islom va sharqiy peripatetizm o'rtasida
yaqinlashuv bo'lib, natijada ulaming birlashishi tugadi.
Dostları ilə paylaş: |