Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

9.12. Elektrsiz boMgan miqdorlarni oMchash
Elektrsiz boMgan miqdorlami oMchash texnikasining sohasi 
juda keng, chunki jam iyatning hamma sohalarida bu texnika 
ishlatiladi.
Elektrsiz boMgan miqdorlarni elektr metodlari bilan oMchash 
uchun oMchovchi to ‘g‘rilagichlar (datchiklar) ishlatiladi. OMchov 
t o ‘g‘rilag ich lar g e n erato r va p a ram etrlar boMadi. 0 ‘lchov 
generatorlari elektr yurituvchi kuch hosi! qiladi.
Param etr to ‘g ‘rilagich!ar bir turdagi oMchovlarni elektr 
zanjirida boshqa turdagi oMchovlarga aylantiradi (R, L, S).
10-bob.
ELEKTR APPARATLARI VA AVTOMATIKA
Elektr apparatlar — bu elektrli va elektrsiz bo'lgan ob'yektlarni 
boshqarish uchun elektr tuzilmalar hamda bu ob'yektlarni noto‘g‘ri 
rejimlarda ishlaganda himoya qilish avtomatlari hisoblanadi.
89
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Elektr energiyasini ishlab chiqarganda, uzatganda, taqsim - 
laganda va iste'mol qilganda clektr apparatlar va avtomatlar asosiy 
vazifani bajaradi.
10.1. Yuqori kuchlanish apparatlari
Yuqori kuchlanish apparatlari 1000 volt va undan yuqori 
kuchlanishlarga mo'ljallangan.
0‘chirgichlar
Yuqori kuchlanish o ‘chirgichlar 1000 volt va undan yuqori 
bo‘Igan kuchlanish elektr zanjirlarini ulash va o ‘chirish hamda 
avtomat ravishda qisqa tutashgan va nagruzkasi bshib ketganda 
o ‘chirish tuzilm alari hisoblanadi. 1000 volt va undan yuqori 
kuchlanish elektr zanjirlarida qisqa tutashish bo'lganda o ‘chirgichlar 
avtomat ravishda ishga tushib, tokni zanjirda uzib qo'yadi, shu 
tariqa uskunalarning ishdan chiqishi himoya qilinadi.
Yuqori kuchlanish elektr zanjirlarida qisqa tutashish hosil 
bolganda ularda toklaming qiymati o ‘nlab, yuzlab kilovoltamperga 
yetishi mumkin. Shuning uchun ham o'chirgichlar bu toklam i 
avtomat ravishda o'chirganda, ularning kontaktlarida elektr yoyi 
hosil bo‘ladi, bu esa elektr tokini o'chirish vaqtini cho‘zadi, natijada 
o'chirgichning kontaktlari kuyib ketadi. Shuning uchun yuqori 
kuchlanish o'chirgichlarida yoyni tez o‘chirish kerak. Elektryoyni 
o ‘chirishning turli xil usullari bor, ya'ni ionlarni tez yo'qotish, 
sovitish, atrofidagi kenglikning elektr chidamliligini oshirish va 
boshqalar.
0 ‘chirgichlaming konstruksiyasini yasalganda yoyini o ‘chirish 
asosiy masala hisoblanadi.
0 ‘c h irg ic h la r yoyli, havoli, avtogazli, e lek tro m a g n itli, 
vakuumli boMadi. 0 ‘chirgichlar maxsus uzatm alar yordamida 
m asofadan boshqariladi Kam quvvatli usk u n alarn i yuqori 
kuchlanishli katta o ‘chirgichlar bilan boshqarish foydasiz, chunki 
ular juda qimmat turadi. Kichkina korxonalarda, har xil idora va 
o‘quv yurtlarida nagmzka o‘chirgichlari ishlatiladi. Bular avtogazli
90
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lib, qisqa tutatishli toklarni o‘chirishga m o‘ljallanmagan. Ulami 
erib ketadigan predoxranitil (saqlagich)lar bilan birga o'rnatiladi.
Ajratgichlar
Ajratgichlar elektr zanjirda tok bo‘lmagan vaqtda zanjimi uzish 
uchun qo'llaniladi.
U lar bir qutbli, ya'ni bir fazali va uch fazali bo‘ladi. Biroq, 
konstmksiyasi qanday ho'lishidan qat’iy nazar, ulaming kontaktlari 
(pichoqlari) qo ‘zg‘a!uvchan bo ‘lib, izolyatorlarga o'rnatiladi. 
Ajratgichlar qo ‘l bilan. elektrodvigatel va pnevmatik uzatma bilan 
boshqarishga mo'ljallangan.
Reaktorlar
Hozirgi zamon kuchli elektrtarmoqlarida qisqa tutashish bo‘l- 
ganda, elektrodinamika kuchlar hosil bo'ladi, bunday kuchlarni 
kamaytirish uchun reaktorlar ulanadi. Reaktor induktiv g'altagi 
bo'lgan va katta miqdordagi toklarning o'tishiga mo'Ijallangan.
Zaryadsizlagichlar
Zaryadsizlagichlar elektr tarmoqlarda katta kuchlanish hosil 
bo‘lsa, ya’ni me'yordan ortib ketsa, izolyatsiyalarga xavf tug‘- 
dirmaslik uchun ularni saqlaydi. Ortib ketgan kuchlanish ener- 
giyasini ulagich orqali yerga o ‘tkazib yuboradi.
Har xil konstruksiyali zaryadsizlagichlarning ishlash prinsipi 
quyidagicha: elektr Jarmoqlarda har xil hodisalar bo'lganda, 
zaryadsizlagichning izolyatsiyasi teshiladi, keyin u qaytadan 
tiklanadi.