Geo graf iya

Grunt
suvi. Buloq hosil
bo ‘lishi.
q u d u g ‘idan suv o ‘zi oqib, b a ’zan otilib chiqadi. B unday quduqlar 
artezian quduqlar
deyiladi (69-betdagi 50-rasm).
Yer yuzasidagi g ‘ovak jinslar orasidagi suvlar 
gru nt suvi
deb ata­
ladi. Grunt suvlari sathi qish va bahorda qor erib, yom g‘ir k o ‘p y o g ‘ib 
turganligi sababli yuqori b o ‘ladi. Yozda, kuz boshida esa pasayib qoladi.
G runt suvlari to g ‘ jin s la rid a g i g ‘o v ak lar orqali p ast tom onga 
asta-sekin oqadi. U lar jarlard a, daryo vodiylarida, pastliklarda yer 
yuzasiga chiqib, buloqlarni hosil qiladi (51-rasm ). H ozirgi vaqtda, 
qishloqlarda, ayniqsa, cho‘llarda ju d a k o ‘p artezian (burg‘) quduqlar 
qazilgan. Ularning suvi aholi, sanoat korxonalari va qishloq x o ‘jaliklari 
ehtiyojlariga sarflanadi. Yer osti suvlari m iqdori chegaralangan. Shu­
ning uchun ularni tejab, isro f qilm asdan foydalanishim iz zarur.
Yerning chuqur qatlam laridagi yer osti suvlari harorati yuqori va 
tarkibida turli tuzlar ham da m inerallar erigan b o ‘ladi. U lar 
m ineral
su vlar
deyiladi. B unday suvlardan esa turli kasalliklarni davolash 
uchun foydalaniladi. K o‘plab davolanish va dam olish maskanlari aynan 
shunday buloqlar yoniga quriladi. O ‘zbekistonda shifobaxsh suvlar 
k o ‘p. M asalan, Toshkent, Chimyon, Chortoq m ineral suvlari.
Suv - tabiatning inson uchun buyuk n e ’mati. U ndan isro f va iflos 
qilm ay foydalanish zarur.
70
Tayanch so‘z va tu sh u n ch alar
Tektonik ko‘lla r 
o ‘zan ko‘l 
Buloq
To‘g‘on ko‘lla r 
o q a r ko‘l 
o q m a s ko‘l
Suv om bori 
A rtezian suv

---

Q edurtm _uz
M uzlik, aysberg 
Q or chizig‘i
Yer osti suvlari 
G ru n t suvlari
m in e ral suvlar 
A rtezian quduq
1. K o‘l deb nimaga aytiladi?
2. K o‘llarning qanday turlarini bilasiz?
3. Muzliklar qayerda va qanday hosil bo ‘ladi?
4. Yer osti suvlari qanday turlarga bo ‘linadi? Mineral suv­
lar nima maqsadda ishlatiladi?
5. Quyidagi jadvalda berilgan ko ‘llarni guruhlarga ajratish- 
ni davom ettiring.
K o ‘llam ing
nomi
Suv rejim iga k o ‘ra turi
K o ‘l o ‘rnining hosil b o ‘lishiga 
k o ‘ra turi
Oqar
Oqmas
Tektonik
To‘g ‘on
Baykal
Orol
+
+
Balxash
Sarez
Kaspiy
Viktoriya
2 0 - § .
u m u m l a s h t i r u y c h i
t a k r o r l a s h
^
T o p sh iriq lar. I. Quyidagi savollarga javob bering:
1) Eratosfen va Ptolem ey tuzgan dunyo xaritalarida qaysi hududlar 
aks ettirilgan? X orazm iy va Beruniy xaritalarida-chi?
2) Quyosh sistemasiga kiruvchi sayyoralarning nom larini ayting va 
Quyoshdan uzoqlashib borish tartibida daftaringizga yozing; 
71
3) geografik xaritalarning globuslardan qanday farqi bor? Globus va 
xaritalardan joyning geografik koordinatasi qanday aniqlanadi?
4) Yerning ichki tuzilishi qanday?
5) D unyo okeani deganda nim ani tushunasiz? Eng k atta okean 
qaysi?
Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
‘I 
— 
GIDR
OS
FER
A

---

Y
E
R
N
IN
G
SU
V
Q
O
B
IG
‘I 
— 
GIDRO
SFE
RA
II. 0 ‘tilgan m avzular yuzasidan 15 ta test savoli tuzing va uni 
yeching. Javoblarni d o ‘stlaringiz bilan m uhokam a qiling.
III. Q uyida berilgan rasm da qizil, sariq va qora strelkalar bilan 
qaysi sayyohlarning sayohat y o ‘llari tasv irlan g an lig in i darslikdan 
foydalanib aniqlang. Bu sayohatlar nim alarni isbotladi?
edurtm_uz
iv . Quyida rasm lari berilgan sayyoralarning nom larini topib, Yerga 
yaqin-uzoqligiga qarab ketm a-ketlikda joylashtiring.
a)
b)
Yerga nisbatan tutgan o ‘mi
1
2
3
4
Belgilanishi

---

Q edurtm _uz
v i BQB. 
y e r n i n g
H A v o Q Q B IG ‘I — A TM Q SFER A
2 1 - § .
a t m q s f e r a n i n g
t u z i l i s h i
A tm o s fe ra n in g a h a m iy a ti. A tm o sfera -
Yerni o ‘rab tu rg an havo q o b ig ‘i. Y unoncha 
«atm os» - b u g ‘, «sphaira» - shar m a ’nosini 
bildiradi. A tm osfera Yer bilan birga aylanadi. 
Yer y u zin i sam odan k elad ig an m eteo r jism - 
lardan, Q uyoshning tirik jo n lar uchun zararli 
b o ‘lg an u ltra b in a fs h a n u rla rid a n sa q lay d i. 
A tm o sfe ra b o ‘lm a g a n id a Yer y u z i k u n d u zi 
+ 120 °C gacha qizib, tunda esa -180°, -2 0 0 °C 
gacha sovib ketar edi. Havo qobig‘i Yer yuzini 
shaffof k o ‘rpa kabi asrab turadi.
Yerning havo qobig‘i, asosan, ikki xil gaz- 
dan, y a ’ni azot va kislorod aralashm asidan ibo­
rat. Havodagi gazlarning 78 % ini azot, 21 % ini 
kislorod tashkil etadi. Bulardan tashqari havoda 
karbonat angidrid, boshqa gazlar, suv b u g ‘lari, 
changlar ham bor.
Azot va kislorod nisbati o ‘simliklar ta ’sirida 
saqlanib turadi. L ekin av to m o b illard an chi- 
qadigan is gazi, yirik korxonalardan chiqadigan 
tutun havoni ifloslaydi. Shuning uchun ham
havo tarkibini, uning tozaligini doim o qattiq 
nazorat qilib turish, ifloslanishining oldini olish 
zarur. Chunki, insonning sog‘ligi atmosferaning 
tozaligiga ju d a b o g ‘liq.
Yer havo qobig‘ining yuqori aniq chegarasi 
y o ‘q. Taxm inan 2000 km balandda deyiladi. 
Lekin turli balandlikda havoning tarkibi, haro- 
rati, zichligi har xil b o ‘lib, atmosfera bir qancha 
qatlam larga ajratiladi (52-rasm).
73
52-rasm.