Mustaqil ishi mavzu: atmosferaning tarkibi va tuzilishi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI


FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI BO’LIMI
Geografiya yo’nalishi
23-03 guruh 1-kurs
Egamberdiyev G’ayratjonning
Iqlimshunoslik fanidan
MUSTAQIL ISHI
MAVZU: ATMOSFERANING TARKIBI VA TUZILISHI
Reja:

1. Atmosferaning havo tarkibi.

2. Atmosferaning vertikal tuzilishi.
3. Atmosferaning geografik qobiq uchun ahamiyati.
4. Atmosfera haqida umumiy ma’lumot.
5. Atmosferani ifloslantiruvchu manbalar.

Erning tashqi gaz qobig`iga atmosfera deyiladi. Atmosfera havosi turli gazlar, changlar, suv bug`lari va boshqalarning aralashmasidan iborat. Suv bug`laridan tashqari gazlar aralashmasi doimiy kimyoviy tarkibga ega. eavoni erning tortish kuchi ushlab turadi. Er yuzasiga yaqin qatlamda havoning zichligi eng katta bo`ladi. Okean yuzasida havoning zichligi 1,275 kg/m3. Yuqoriga ko`tarilgan sari havoning zichligi 0,785 kg.m3, 10 km darajasi - 0,411, km darajasi - 0,087 kg/m. 300 km balandlikda havoning zichligi er yuzasi yaqinidagiga nisbatan 100 mlrd marta kam, 1-3 ming km balandlikda esa uning zichligi Kosmosdagi moddalarning zichligiga tenglashadi.

Azot troposfera havosida eng ko`p tarqalgan gaz bo`lib, u kimyoviy jihatdan kam faoliyatlidir.. u oqsil moddasining tarkibini asosiy qismi bo`lib, erkin havodan azotni bakteriya va suv o`tlari o`zlashtirib oladilar.
Kislorod juda faol gaz bo`lib geografik qobiqdagi juda ko`p jarayonlarda bevosita qatnashadi. U organik moddalarni, tog` jinslarini, vqukan otilishidan chiqqan gazlarni parchalaydi. Fotosintez jarayonida atmosferaga 20*10¹⁶ gr kislorod o`tadi.
Karbonat angidrid gazi fotosintez jarayonida organik moddani hosil qiluvchi asosiy manba:
Organik moddalar parchalanganda bu gaz yana atmosferaga o`tadi. Bu gaz qisqa to`lqinli quyosh nurlarini er yuzasiga o`tkazib yuborib, er yuzasi tarqatgan uzun to`lqinli nurlarni yutib qolib issiqxona samarasin hosil qiladi.
Atmosfera yarusli tuzilishga ega. Er yuzasidan yuqoriga ko`tarilgan sari unda quyidagi qatlamlarni ko`rish mumkin.
Troposfera (0-12 km) atmosferaning quyi qatlami bo`lib, unda havoning 80 % to`plangan. Uning fizik xususiyatlari er yuzasi tuzilishi bilan uzviy bog`langan. Er yuzasidan u issiqlik oladi. Tirik mavjudotlar, nurash, cho`kindilarni hosil bo`lishi, quruqlik va okeanlarda yuz beruvchi jarayonlar troposferaning gaz tarkibini shakllantiradi. Unda yuqoriga ko`tarilgan sari havo harorati pasayadi. O`rtacha olganda har 100 metrda 0,6S ga teng. Bunga asosiy sabab yuqorida bosimni pasayishi natijasida havoni kengayishi va er yuzasini sovushidir. Bu qatlamda havo doimo harakatda bo`ladi.
Tropopauza (12-14 km) oraliq qatlam bo`lib, haqo harorati deyarli o`zgarmaydi, nayzali oqimlar kuzatiladi.
Stratosfera (14-30 km) darajasi 20 km gacha haroratni pasayishi kuzatilmaydi, u -60-70S. Undan yuqorida harorat ko`tariladi. Bunga sabab ozon qatlamini qisqa to`lqinli nurlarni yutishidir.
Stratopauza (30-35 km) yoki ozon qatlami quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarni yutib qolib er yuzasidagi hayotni saqlab qoluvchi qatlam hisoblanadi.
Mezosfera (35-75 km) darajasi yuqoriga ko`tarilgan sari harorat yana pasayadi (-90S).
Mezopauz (75-100 km)da kislorod va vodorod molekulalari atomar gazlarga aylanadiyu harorat -1000, -130S ga boradi. Bu qatlamda harorat qishda yozdagiga nisbatan bir necha o`n gradus yuqori bo`ladi.
Ionosfera (100-1200 km) elektronlar va musbat ionlarning yuqori to`plamidan tashkil topgan qatlam. Bu qatlamda havo harorati 1500 km baandlikda 220 S gacha, 600 km balandlikda esa 1500 S gacha ko`tariladi. Bu harorat zarrachalarning kinetik harakatini tezligi bo`yicha aniqlanadi.
Muammoli vaziyat
Kosmos taosiridan Erni ximoya qilnuvchi vositalardan muximi atmosfera xisoblanadi. Uning protonosfera, ionsfera, ozon, troposfera qatlamlari zararli nurlardan kometa, meteoro jismlardan Erdagi xayotni ximoya qiladi. Shu bilan birga atmosfera Erning litosfera, gidrosfera, biosfera kabi qobiqlari taosiri bo`ladi. Bu muammoni o`rganish muxim axamiyatga ega.
Protonosfera (1200-20000 km) asosan ionlashgan vodorod protonlaridan hamda oz miqdorda geliy ionlaridan tashkil topgan. Bu qatlamda gazlarning zichligi juda ozdir. Protonosferaning yuqori qismida vodorod, geliy va boshqa gazlarning ayrimlari kosmosga o`tib turadi. Bu qatlamda yumshoq rentgen va qattiq ultrabinafsha nurlari yutiladi. Shunday qilib bu qatlam vodorodning protonlari va atomlaridan tashkil topgan bo`lib, ularning oz qismi kosmosdan kelgandir.
Yuqorida bayon qilingan atmosfera qatlamlarini hosil bo`lishida uch omilni roli katta:
1) gazlarni solishtirma og`irligi bo`yicha vertikal bo`yicha joylanishi, ya’ni og`ir gazlar atmosferaning quyi qismida, engil gazlar esa yuqori qatlamlarda joylashgan.
2) gazlarning turbulent harakati
3) gazlarni quyosh nurlari bilan o`zaro aloqasida ularning o`zgarishi.
Atmosfera Er uchun muhim ahamiyatga ega. Bu quyidagilarda ko`rinadi.
1) kosmik fazodan ergacha etib keladigan nurlarning ko`p qismi atmosfera tomonidan qaytariladi yoki yutiladi. Atmosfera kosmosga quyoshdan kelayotgan nurlarni 30 foizini qaytaradi, 15 % esa yutiladi. Rentgen, ulptrabinafsha nurlar atmosferada yutilganligidan er yuzasidagi hayot uchun bu nurlarning zarari etkazilmaydi.
2) er atmosferasi bizni mikrometeorlarning uzluksiz bombardimon qilishidan ham, juda katta tezlikda harakatlanadigan zarralar, ya’ni kosmik nurlarning emiruvchi taosiridan ham saqlab turadi.
3) erning issiqlik balansini taominlashda atmosfera juda katta ahamiyatga ega. Erning isib va sovub ketishdan ham saqlar ekan.
4) atmosfera quyosh nurlarini tarqatishidan tarqoq radiaciya hosil bo`ladi. Shuning uchun kunduzi kechasidan uzoqroq davom etadi, quyosh nuri tushmagan joylar ham tarqoq radiaciya tfayli yoritiladi.
5) atmosfera havosining tarkibidagi ko`pgina gazlar hayot uchun muhim vazifani bajaradi.
6) atmosferaning quyi qatlamida ob-havo va iqlim shakllanadi. Ularning xususiyatlari er tabiatida ko`pgina jarayonlarni keltirib chiqaradi.
Atmosfera sayyoramizning gazsimon qobig’i hisoblanib, Yer yuzasi xar hil gazlar aralashmasi va suv bug’lari, changlardan tashkil topgan. Hozirgi yerning atmosfera qobig’i keyin paydo bo’lgan albatta, Atmosfera erning geologik tarixida yer qobig’ining tarkibiy qismlari bilan tirik organizmlar faoliyati o’rtasidagi geokimyoviy jarayonlar oqibatida litosferadan ajralib chiqqan gazsimon moddalardan tarkib topgan.
Atmosferadagi gazlar tarkibi ancha turg’un: unda azot 78,08%, kislorod 20,95%, argon 0,93%, karbonat angidrid 0,032%. Boshqa gazlar (neon, geliy, metan, ksenon, radon va boshqalar) tahminan 0,01% ni tashkil etadi. Ana shu tarkibning buzilishi, karbonat angidrid miqdorini ortishi va kislorod miqdorini kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko’radi, ularning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik jarayonlarning buzilishiga olib keladi.
Atmosfera so'zi yunoncha tildan olingan bo'lib (“atmos” - bug', sfera - qobiq, shar) ya'ni havo qobig'i degan ma'noni anglatib, biosferada hayot mavjudligini ta'minlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera yerni gazli qismi bo’lib, u yerni huddi qobiqqa yoki obalochkaga o’xshab o’rab turadi.U deyarli barcha gazlarnu aralashmasidan tashkil topgan.Shuning uchun ham bu havo deyishadi. Uning asosisni azot va kislorod tashkil etib, uning miqdoriy ko’rsatkichi 4:1ga teng.
Insonga faqat pastki qismi ta’sir ko’rsatib, uning uzoqligi 15 – 20 km hisoblanadi.Chunki bu qismida havoning asosiy qismi kiradi. Atmosferani o’rganadigan fan meteorologiya hisoblanib, lekin u nafaqat atmosferani balki, ob-havoni ham o’rganadi. Atmosferaning yuqorigi qatlamlari 60dan 300 hattoki 1000 kmga ham yetadi.Bu yerda kuchli shamol, shtorm hattoki shimoloiy siyaniya ham bo’ladi.Bu sanab o’tilgan barcha hodisalar quyosh nuri, radiatsiya hamda magnitli to’lqinni sababi tufaylidir.Atmosferaning yuqori qatlamlari – kimyoviy laboratoriya ham sanaladi.Sabab bu yerda gazlar yuqori temperaturada har xil kimyoviy birikmalar hosil qiladi.Atmosferaning bu yuqori qatlamlarini o’rganadigan ilmiy dargoh buni fizik hosida deb ataydi.