O’zbekiston Respublikasi Transport Vazirligi Toshkent Davlat Transport Universiteti

klassik
yoki sof bozor iqtisodiyoti 
deb nom oldi. Uning asosiy 
belgilari: 
a) iqtisodiy faoliyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslanganligi; 
b) kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; 
v) tadbirkorlar, ishchilar, tovar ishlab chiqamvchilar va iste’molchilaming shaxsan 
erkinligi;
g) tadbirkorlaming yuqori foyda olish uchun kurashlari;

---

d) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida 
tartiblanishi;
e) aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy 
tabaqalashuvining kuchayishi;
j) bozor harakatlarining stixiyali amalga oshirilishi, nomaium bozor uchun ishlash.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko'rinishi 
hozirgi zamon rivojlangan bozor 
iqtisodiyoti 
deb atalib, XIX asming oxiri va XX asr
 
boshlaridan buyon amal qiladi. 
Uning asosiy belgilari: 
 
a) iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari, ya’ni 
xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakllariga asoslanganligi; 
b) kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi, mulkning bir 
qismi yirik monopoliyalar va davlat qo‘lida to‘planib, milliy va xalqaro miqyosda 
umumlashganligi; 
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika 
taraqqiyoti va boshqa omillami hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlami, rivojlanish 
istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o ‘rtasidagi nisbatlami tartibga solish 
chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi; 
g) xo‘jaliklami yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes rejasi, 
prognozlash, turli xil dasturlar asosida ishlash, buyurtmalami bajarish, marketing 
tizimi orqali boshqarish va boshqalar); 
d) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga 
tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug‘urta fondlarining vujudga kelishi. 

---

Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari 
saqlanib qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ulaming qonunqoidalari 
rivojlanish uchun negiz va shart-sharoit boiib xizmat qiladi. Hozirgi zamon bozor 
xo‘jaligi iqtisodiyotdagi xususiy va davlat sektorlarining o‘zaro aloqasiga 
asoslanadi. Iqtisodiyotga ta’siming intensivligi darajasi hamda davlat tomonidan hal 
etiluvchi 
ustuvor 
vazifalardan 
kelib 
chiqqan 
holda, 
zamonaviy 
bozor 
iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, 
barcha hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos bo‘lgan bir qator shart-sharoitlar 
boiishi taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg‘or texnologiya va yangi texnik 
vositalardan keng miqyosda foydalanish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi, 
modemizatsiyalash diversifikatsiyalash va boshqalar. 
Bozor iqtisodiyotining samarali, xalqchil va barqaror iqtisodiy tizim sifatida 
amal qilishi va rivojlanishi uning afzalliklari bilan bog'liqdir. Bozor iqtisodiyotining 
afzalliklari quyidagi jihatlar orqali ifodalash mumkin:

---

1) resurslarni taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni samarali 
taqsimlashga yordam beradi. Buning mazmuni shuki, raqobatli bozor tizimi 
resurslarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga 
yo'naltiradi. U ishlab chiqarish uchun resurslarni uyg'unlashtirishning ancha 
samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani 
qo'llashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda 
boshqaradiki, u jamiyat uchun mavjud resurslardan zarur tovarlami talab 
darajasidagi miqdorda ishlab chiqarishni ta'minlaydi; 
2) erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri shundaki, u 
shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Ko'plab ayrim shaxslar va korxonalar 
iqtisodiy faoliyatini uyg'unlashtirish tashkil qilishning asosiy muammolaridan biri 
dir. Bunday uyg'unlashtirishni amalga oshirishning ikki usuli mavjud. Biri - 
markazdan boshqarish va majbur qilish tadbirlarini qo'llash; ikkinchisi - bozor tizimi 
vositasi orqali ixtiyoriy hamkoriik. Faqat bozor tizimigina iqtisodiy faoliyatni 
majbur qilmasdan uyg'unlashtirishga layoqatlidir. Bozor iqtisodiyo’ti tadbirkorlik va 
tanlash erkinligini namoyish qiladi, xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi. 
3) harakatchanlik. Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir
shaxs, korxona, firma va korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo'lishadi. 
Chunki xo'jasizlik, sustkashlik, beg'amlik har qanday xo'jalik tizimini xonavayron 
qilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy 
ravishda foyda olishni ta'mini ash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti 
million-million kishilami harakatga soladi, ulami boqimandalik kayfiyatidan 
qutqaradi.