O’zbekiston Respublikasi Transport Vazirligi Toshkent Davlat Transport Universiteti

Bozor iqtisodiyotida doimiy va asosiy muammolarning hal qilinishi. 
 
Ijtimoiy xo‘jalik yuritishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yolini tanlagan 
har qanday mamlakat mazkur iqtisodiy tizimning qanday amal qilishini mukammal 
bilishi muhim hisoblanadi. Buning uchun, eng avvalo, har qanday iqtisodiy 
tizimning umumiy muammolarini ifodalovchi quyidagi savollarga javob topish 
kerak boladi: 
1) qanday mahsulot va xizmatlami, qancha miqdorda ishlab chiqarish zarur? 
2) ushbu mahsulot va xizmatlami qanday texnika va texnologiya vositasida ishlab 
chiqariladi? 
3) bu mahsulot va xizmatlar kim uchun ishlab chiqariladi? 

---

Iqtisodiy adabiyotlarda ushbu muammolar qisqacha - «nima, qanday qilib, 
kim uchun ishlab chiqarish zarur?» tarzida ifodalanadi. Bu muammolar an’anaviy 
iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko‘p yillar davomida mavjud b o iib kelayotgan 
an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta’sirida hal etilsa, ma’muriy-
buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan holdagi taqsimot va 
rejalashtirish orqali hal etiladi. Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammolami o‘zgacha 
tarzda hal etadi. Bunda bozor iqtisodiyoti tizimining o'ziga xos xususiyatlaridan, 
uning talablari va qonun-qoidalaridan kelib chiqadi. 
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti 
sharoitida eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga, talab va taklif 
nisbatiga bogiiq. Bunda mavjud boigan resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki 
qaysi qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi lozim. Bu 
savolga javob berishda korxona zarar ko‘rmaslik va yuqori darajada foyda olish 
uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va xizmatlaming 
qanday to‘plami jamiyat talablarini to’la qondira olishi e ’tiborga olinadi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mavjud bolgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin 
boigan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foydasi hajmini tovami 
sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ishlab chiqarishning umumiy 
xarajatlari o‘rtasidagi nisbat aniqlaydi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning 
kengayib borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi 
bu tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallaming oqib oiishini ta’minlaydi. 
Ammo tarmoqda yangi ishlab chiqamvchilaming paydo boiishi o‘zini o‘zi 
cheklovchi jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalaming kirib kelishi 
bilan uning mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda o‘sadi. Bu asta-
sekin mazkur mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy foydaning 
yo‘qolishiga olib keladi. Boshqacha aytganda, raqobat bu foydani yo‘qqa chiqaradi. 
Bozordagi talab va taklifning iqtisodiy foyda nolga teng boigan holdagi nisbati bu 
tarmoq mahsulotining umumiy miqdorini belgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq 
ishlab chiqarishning «muvozanatli» hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida 
yangi o‘zgarishlar ro‘y bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. 0 ‘z-o‘zidan aniqki, 
tarmoqdagi tovar ishlab chiqarishdan zarar koiilishi kutilgan holatda korxona 
bunday iqtisodiy faoliyat turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko‘mvchi 
yoki past foyda darajasiga ega boigan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin 
qisqarib, taklifning talabdan ortda qolishi ro‘y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot 
narxining koiarilishi hamda foyda darajasining oshishiga sharoit yaratadi. Natijada 
tarmoq o'zining ishlab chiqarish hajmini qayta tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi. 

---

Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi 
alohida, muhim rol o‘ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilaming tovarlami sotib 
olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida 
namoyon bo'ladi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu 
mahsulotni ishlab chiqarishga rag‘bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining ko'payishi, 
bu mahsulotni ishlab chiqamvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. 
Iste’molchi talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga 
olib keladi. Qisqasi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchining talabi qanday 
mahsulot turlarini ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol o'ynaydi. 
Shuningdek, nima ishlab chiqarish zamrligini belgilash ko‘p darajada resurslami 
yetkazib bemvchilarga ham bog‘liq. Resurslarga boigan talab – bu hosilaviy talab, 
ya’ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlarga boigan 
talabdan kelib chiqadi. 0 ‘z daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslami 
yetkazib bemvchining ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat 
iste’molchi talabiga muvofiq tushuvchi tovarlami ishlab chiqamvchi korxonalar 
foyda olib ishlashi mumkin va shu korxonalaming resurslarga boigan talabi 
kuchayadi. Qisqasi, iste’molchining afzal koiishi uning talabi orqali namoyon 
boiadi. Tovar ishlab chiqamvchi va resurslami yetkazib beruvchilar o ‘z 
manfaatlarini ta ’minlash uchun bu talabga mos ravishda, ya’ni