D. Q. Usmanova

1.2-chizma. Mablag‘lar manbalari tarkibi. 
Mablag’lar
manbai(passivlar)
O’z mablag’lar manbalari
Majburiyatlar
Ustav kapitali
Qo’shilgan kapital
Zaxira kapitali
Sotib olingan xususiy aksiyalar
Taqsimlanmagan foyda
Maqsadli tushumlar
Qisqa muddatli majburiyatlar 
Uzgq muddatli majburiyatlar
Kelgusi davr xarajatlari va rezervlari 
uchun to’lovlar

---

43 
1.5. Buxgalteriya hisobining usullari 
Usul (metod yunoncha «metodos») tushunchasi ikki ma’noni bildiradi:
- ayrim voqealarni bilish, o‘rganish usuli
-alohida usul, harakat usuli yoki ko‘rinishi. 
Birinchi tushuncha kengroq ma’noga ega bo‘lib, har bir fan kabi buxgalteriya 
hisobi o‘z usuli bilan ta’riflanadi. Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy 
qism sifatida buxgalteriya hisobiga xos bo‘lgan quyidagi usullar ma’lum;
-hujjatlashtirish;
-inventarizatsiya;
-baholash;
-kalkulatsiya;
-buxgalteriya hisobi schyotlari;
-ikkiyoqlama yozuv;
-buxgalteriya balansi;
-hisobot.
Ushbu tushunchalar usul elementlari ham deyiladi. 
Ikkinchi 
ma’noda - alohida foydalaniladigan usullar ma’nosida
qo‘llaniladigan usullar yig‘indisi hisobning uslubiyatini tashkil etadi. 
Uslubiyat ham, buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsad va vazifalar ham 
ularni yechish imkoniyatlari, mavjud texnik va texnologik baza bilan belgilanadi. 
Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga 
qo‘yiladigan talablar xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ular buxgalteriya hisobi 
usulining tarkibiga kiradigan aniq usullarni belgilab beradi. 
Eng avval shunga etibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida sodir 
bo‘ladigan barcha xo‘jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha mablag‘larni aks 
ettiruvchi axborotlarni shakllantiradi. Xar xil jarayonlarda sodir bo‘ladigan 
operatsiyalar soni hamda korxona ixtiyorida joylashgan mablag‘lar turi va 
manbalari juda ko‘pdir. Bir xo‘jlik operatsiyasi mablag‘lar hamda manbalar turi 
ustidan 
zaruriy 
boshqaruv 
axborotini 
umumlashtirish, 
shakllantirish
hujjatlashtirish yordamida kuzatib boriladi. 

---

44 
Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obektlari ustidan yoppasiga va 
uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish 
usulidir. Buning uchun har bir alohida operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi 
guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. 
Unda amalga oshirilgan operatsiyaning mazmuni qayd etiladi. 
Hujjatlashtirish yordamida sodir bo‘layotgan xo‘jalik operatsiyalari haqida 
mukammal ma’lumotlar olinadi. Bu ma’lumotlar ularni keyinchalik iqtisodiy 
jihatdan guruhlash va umumlashtirish uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Huquqiy 
talablarga rioya qilingan holda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya hisobining 
ma’lumotlariga isbotlovchi kuch bag‘ishlaydi. 
Lekin xo‘jalik jarayonida bo‘lib o‘tayotgan barcha hodisalarni ham 
hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo‘lavermaydi. Jumladan, tabiiy yo‘qolish, 
mablag‘larni qabul qilish va topshirish paytidagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va 
qolaversa, o‘g‘irliklar tegishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki 
axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og‘ishishiga olib 
keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo‘layottanda emas, balki 
ma’lum bo‘lgandagina mumkin bo‘ladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan 
qayd qilinmay qolgan hodisalar, hujjatlashtirishga zaruriy qo‘shimchalar, ya’ni 
qayta ro‘yxatga olish yordamida aniqlanadi. Uning ma’lumotlari yuqorida 
keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko‘ra o‘z vaqtida hisobga olinmay qolgan 
hisob ko‘rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi. 
SHunday qilib, hujjatlashtirish va (ro‘yxatga olish) inventarizatsiya 
buxgalteriya hisobining obektlarini dastlabki kuzatishni amalga oshirish uchun 
qo‘llaniladi. Ulardan foydalanish - mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish 
imkonini beradi. Hujjatlashtirish va ro‘yxatga olishning ma’lumotlari moddiy-
javobgar shaxslarning xatti-harakatlari, amalga oshirilayotgan muomalalarning 
qonuniyligi, mablag‘larning to‘g‘ri saqlanishi, ulardan maqsadga muvofiq ravishda 
foydalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi. 
YUqorida ta’kidlanganidek, xo‘jalik operatsiyalari va mablag‘lar turli-
tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular haqida yig‘ma ko‘rsatkichlarni berishi 

---

45 
kerak. Bu yig‘iladigan ma’lumotlar pul o‘lchovlarida ifodalanadi. Buning uchun 
buxgalteriya hisobida baholash usuli qo‘llaniladi. Baholash yordamida natura va 
mehnat ko‘rsatkichlari pul ko‘rsatkichlariga aylantiriladi. 
Xo‘jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan bog‘liq 
bo‘lgan barcha chiqimlarni hisoblab chiqish, har bir jarayonda ishlatilgan ham 
jonli ham moddiylashtirilgan mehnatni hisoblab chiqish kerak. Bunda xar bir 
chiqim turining miqdorinigina emas, balki aniq bo‘lgan, ularning obektiga tegishli 
bo‘lgan umumiy summasini topish, ya’ni hisobga olinayotgan mahsulotlarning 
tannarxini aniqlab topish lozim bo‘ladi. Mahsulot tannarxi - ishlab chiqarish 
xarajatlarining miqdori ustidan nazorat qilish uchun qo‘llaniladigan kalkulatsiya 
yordamida hisoblab topiladi. U obektlarning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini 
beradi.
SHunday qilib, kalkulatsiya buxgalteriya hisobi obektlarini qiymatli o‘lchash 
uchun xizmat qiladi. Ularning qo‘llanilishi tijorat hisob-kitobini mustahkamlash 
uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, tijorat hisob-kitobiga rioya qilish 
korxona xarajatlari bilan uning faoliyat natijalari o‘rtasidagi muvofiqlikni talab 
qiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish haqiqiy tannarx kalkulatsiyasi 
ma’lumotlariga asoslanadigan puldagi ifodalash yo‘li bilan erishiladi. 
Buxgalteriya hisobining obektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi farqlanishlar 
ularning ustidan alohida guruhlar bo‘yicha, masalan, mehnat vositalari, buyumlari, 
pul mablag‘lari va hokazolarni kuzatish zarurligini taqozo etadi. Undan tashqari, 
ushbu guruhlarning ichida mablag‘larning alohida turlari va ularning joylashgan 
joylari bo‘yicha tashkil qilish kerak bo‘ladi. Demak, hisob bilan alohida ajratilgan 
har bir mehnat vositasining turi - binolar, mashinalar, uskunalar; mehnat buyumlari 
- asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, yarim tayyor mahsulot va boshqalar; 
pul mablag‘lari ularning joylashgan joylari bo‘yicha hisob-kitob, valyuta va 
bankdagi boshqa schyotlar, korxonaning kassasida qamrab olingan bo‘lishi kerak. 
SHu bilan birga bunday guruhlash ko‘pincha etarli deb hisoblanmaydi. Masalan, 
mehnat buyumlarining har xil turlari, aytaylik, asosiy materiallar ustidan kuzatish 
ularning har bir turi, navi, katta-kichikligi va hokazolar to‘g‘risida ma’lumotlar 

---

46 
olishni talab qiladi. SHunga o‘xshash guruhlash buxgalteriya hisobida mablag‘lar 
manbalari va xo‘jalik jarayonlari bo‘yicha ham amalga oshiriladi.
Xo‘jalik mablag‘lari va xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda, ularni 
boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishda, buxgalteriya hisobi 
obektlarini iqtisodiy jihatdan guruhlashda schyotlardan foydalaniladi. 
Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma’lumotlar hisob obektlariga faqat 
tarqoq bo‘lgan tavsifni beradi. SHu sababli schyotlarga ehtiyoj tug‘iladi. Bu 
ma’lumotlarni umumlashtirgan holda guruhlash va summalashtirish lozim bo‘ladi. 
Bunday funksiyani buxgaltfiya hisobida schyotlar bajaradi. 
Xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish ikkiyoqlama 
yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoqlama yozuvning mohiyati har bir 
xo‘jalik operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki hodisani o‘zaro bog‘langan 
holda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilish operatsiyasini qayd 
eta turib, sotib olingan qiymatliklarning kelishi va mol etkazib beruvchilarga 
to‘langan pul mablag‘larining sarflanishi ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘lanadi yoki 
mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, o‘zaro bog‘liqlikda 
ishlab chiqarish chiqimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning 
kamayishi ko‘rsatiladi. Operatsiyalarni bunday usul bilan yozish ularning iqtisodiy 
mazmunini ochib beradi va xo‘jalik faoliyatini chuqurroq o‘rganishga yordam 
beradi. 
SHunday qilib, schyotlar va ikkiyoqlama yozuv buxgalteriya hisobi obektlari 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni joriy guruhlash maqsadida qo‘llaniladi. Ular 
yordamida korxonani operativ boshqarish, moddiy javobgar shaxslar mulklarining 
but saqlanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular xo‘jalik faoliyatining yig‘ma 
ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni asta-sekin 
jamg‘arish va tartibga solish imkonini beradi. 
Buxgalteriya hisobi, aniq obektlarning keng bo‘lgan tarkibi korxona xo‘jalik 
mablag‘larini doimiy ko‘zdan kechirish zarurligini taqozo etadi. Buning uchun 
xo‘jalik mablag‘larini ikki, ya’ni ularning turlari va joylashishi hamda tashkil 
topish manbalari qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga qarab, ko‘rsatadigan 

---

47 
buxgalteriya balansi xizmat qiladi. Xo‘jalik mablag‘larini aks ettirishning bunday 
tartibi ularning barcha yig‘indisini o‘zaro bog‘langan holda ko‘rish imkonini 
beradi va korxonaning ular bilan ta’minlanganligini tahlil qilishni engillashtiradi. 
Xo‘jalik jarayonlarini vaqti-vaqti bilan ko‘zdan kechirish buxgalteriya 
hisobida ularni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar ustidan kuzatish yo‘li bilan amalga 
oshiriladi. Bunday ko‘rsatkichlar xo‘jalik faoliyatining barcha asosiy uchastkalari 
bo‘yicha belgilanadi. Bu ishlab chiqarish va sotish xajmi, foyda va rentabellik, 
tannarx va boshqalardir. Bularning hammasi hisob ma’lumotlari asosida byudjet 
bajarlishining yig‘ma tizimini ifodalovchi hisobotda aks ettiriladi. Hisobot hisob-
kitoblarning ilmiy asoslangan tizimi yordamida tuziladi. U hisoblab chiqariladigan 
ko‘rsatkichlarning to‘g‘riligini va ularning o‘tgan davrdagi xuddi shunday 
ko‘rsatkichlari bilan hamda korxonaning moliyaviy ahvolini baholash maqsadida 
boshqa korxonalarning xuddi shunday ko‘rsatkichlari bilan solishtirish 
mumkinligini ta’minlaydi. 
YUqorida aytilganlardan kelib chiqib, balans va hisobot buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblanadi, desak bo‘ladi. Bu 
usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muhim vazifalari hisoblangan 
korxona va uning tarkibiy bo‘linmalarini boshqarish, korxonaning moliyaviy 
ahvolini baholash kabi muhim bo‘lgan vazifalarni yechishni ta’minlaydi. 
Korxonada operativ boshqarish hujjatlari va schyotlari ma’lumotlari bo‘yicha har 
kuni amalga oshiriladi, lekin u uzoqroq bo‘lgan muddatdagi korxonalar ishini 
chuqur tahlil qilish imkonini bermaydi. Xo‘jalik faoliyati natijalarini uzoq bo‘lgan 
vaqtlar uchun har tomonlama va mukammal taxlil qilishni faqat balans va hisobot 
yordamidagina amalga oshiriish mumkin. 
SHu bilan, buxgalteriya hisobida qo‘llaniladigan usullar mohiyatini ko‘rib 
chiqishga yakun yasaymiz. SHunday qilib, buxgalteriya hisobining metodi 
quyidagi usullardan iborat ekan: hujjatlashtirish va qayta sanoqdan o‘tkazish, 
baholash va kalkulatsiya, schyotlar va ikkiyoqlamali yozuv, balans va hisobot. 
Bu usullardan ba’zi birlari xo‘jalik hisobining boshqa turlarida ham keng 
qo‘llaniladi. Jumladan, keng miqyosda hujjatlashtirish, baholash, kalkulatsiya, 

---

48 
hisobot va ma’lum darajada balansli usul qo‘llaniladi.
Buxgalteriya hisobining amaliyotida barcha usullar ajralgan holda emas, balki 
yagona butunlikning bir qismi sifatida quyidagi ketma-ketlikda qo‘llaniladi. 
Hujjatlashtirishdan - xo‘jalik operatsiyalari haqida dastlabki ma’lumotlarni olish 
uchun foydalaniladi. Ma’lumotlarni hujjatlashtirish asosida xo‘jalik faoliyatini 
buxgalteriya hisobida navbatdagi aks etgirish amalga oshiriladi. Hujjatlardan 
ma’lumotlar, albatta, umumlashtirilgan pul o‘lchovida ifodalanadi. Buning uchun 
natura va mehnat ko‘rsatkichlaridan pul ko‘rsatkichlariga o‘tkazish imkonini 
beradigan baholash xizmat qiladi. 
Hujjatlarda qayd etilgan buxgalteriya hisobi obektlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlar iqtisodiy jihatdan guruhlanadi va summalashtiriladi. Buning uchun 
esa schyotlar va ikkiyoqlama yozuvdan foydalaniladi. Schyotlardan olinadigan 
ko‘rsatkichlar ikkiyoqlama yozuv yordamida o‘zaro bog‘lanadi. Schyotlarda 
keltirilgan ma’lumotlar qayta sanoqdan o‘tkazish jarayonida tekshiriladi va 
aniqlanadi. Tekshirilgan ma’lumotlar asosida u yoki boshqa obektga tegishli 
bo‘lgan chiqimlar, ya’ni ularning tannarxi hisoblab chiqiladi - kalkulatsiya tuziladi. 
SHunday tarzda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi hamda korxona va uning 
tarkibiy bo‘linmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi obektlarini 
joriy aks ettirish mablag‘larning turlari va ularning manbalari sinov balansida 
solishtirish bilan nazorat qilinadi va ichki hisobot yordamida joriy ma’lumotlarni 
vaqti-vaqti bilan yig‘ib yakunlanadi. 
Buxgalteriya hisobi usulini turli unsurlari bilan birga olib borish va ulardan 
amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir-birovlari bilan 
chambaras bog‘liq bo‘lib, ularning har biri oldingilaridan foydalanadi yoki o‘zlari 
keyingilariga ma’lumotlar beradi.
SHunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli xo‘jalik mablag‘lari va 
jarayonlarini boshqarish uchun axborotni shakllantirish usullarining yig‘indisidir. 
Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan keng foydalanish bilan 
tavsiflanadi va ularning har biri ma’lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda 
yagona tizimni hosil qiladi. Buxgalteriya obektlari unda yoppasiga va uzluksiz o‘z 

---

49 
aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayotgan obektlarni o‘zaro 
bog‘langan holda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim hodisalar 
o‘rtasidagi sababli bog‘liqlikni yuzaga chiqaradi. Xo‘jalik hodisalari buxgalteriya 
hisobida real ma’lumotlar asosida ko‘rsatiladi va shu bilan uning obektivligi 
ta’minlanadi. 
Buxgapteriya hisobining usuli xo‘jalik xayotining barcha xodisalari, xo‘jalik 
faoliyati jarayonida sodir bo‘layotgan barcha ko‘p sonli operatsiyalarni kuzatish 
imkonini beribgina qolmay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv 
echimlarini ishlab chiqish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan ma’lumotlarni 
iqtisodiy jihatdan umumlashtirish imkoniyatini ham yaratadi. Buxgalteriya hisobi 
usulidan foydalanshpning bosh maqsadi xo‘jalik faoliyatini boshqarishni amalga 
oshirish uchun talab qilinadigan ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqishdan iborat. 
YUqorida yozilganlarga asoslanib buxgalteriya hisobi usulining mohiyatini 
quyidagicha ta’riflash mumkin. 
Buxgalteriya hisobining usuli - buxgalteriya hisobi obektlarini xo‘jalik 
faoliyatini boshqarish orqali amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz, 
o‘zaro bog‘langan va obektiv aks ettirishni ta’minlaydigan usullar tizimidan iborat.