52
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafning o‘zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita
pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentlarini ko‘paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo‘lishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish
kabi so‘zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab
faqat qarzga olingan
mablag‘larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo‘llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag‘larga bo‘lgan
munosabatda o‘zboshimchalikdan o‘zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi.
Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan
bo‘lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag‘lar
turlarini
qanday maqsadlarga mo‘ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo‘ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlar uch xil
xususiyatga ega bo‘lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan to‘lashni vujudga
keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida majassamlashtirishi;
b) subekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo‘lishi.
Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga bo‘lib ko‘rsatiladi.
Aktivda: I bo‘lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo‘lim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bo‘lim. O‘z mablag‘larining manbalari va II bo‘lim.
Majburiyatlarga bo‘linadi.
Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
aniqlab olish
mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig‘indisiga teng. Xo‘jalik
yurituvchi subektning o‘z mablag‘lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga
teng.
53
Aktiv va passivning xar bir elementi mablag‘lar turi yoki ularning manbai
balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Tugallanmagan ishlab chiqarish», «Tayyor mahsulot»,
«Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot
yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol
etkazib beruvchilardan
qarzlar» va boshqa moddalar.
Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining
tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu
talab aktivda ham, passivda ham mablag‘larning bir xil hajmda, faqat har xil
guruhlanishda ko‘rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo‘yicha,
passivda - manbalari
bo‘yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so‘zi tenglik,
barobarlikni anglatadi. SHuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so‘zi
bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo‘jalik mablag‘larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning
o‘tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini
ko‘rsatadi. SHunday qilib, balans korxona mablag‘larining turlari va ularning
manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo‘lgan xo‘jalik yuritish subektlari
ishining yakunlari to‘g‘risidagi hisobotdir.
Dostları ilə paylaş: