D. Q. Usmanova

 
Nazorat va muhokama uchun savollar 
1.
Boshqaruv hisobi qaerda va qachon mustaqil fan sifatida shakllangan? 
2.
Boshqaruv hisobini yuritishdan asosiy maqsad nima? 
3.
Boshqaruv hisobi va moliyaviy hisobning umumiyligi hamda bir-biridan 
farqini ayting? 
4.
Boshqaruv hisobining konseptual asoslarining yoriting? 
5.
Boshqaruv hisobini tartibga soluvchi meyoriy hujjatlarni ayting? 
6.
Boshqaruv hisobining predmetining tasniflang? 
7.
Boshqaruv hisobining uslubi va uning elementlarini ayting? 
8.
Boshqaruv hisobining obektlari nimadan iborat? 
9.
Boshqaruv hisobining tarkibiy tuzilishini yoritib bering? 
10.
Boshqaruv hisobi qaysi hisob tizimiga kiradi? 
 

---

364 
15-MAVZU. BYUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI 
NAZORAT QILISH 
REJA 
15.1. Byudjetlashtirish va uning texnologiya jarayonlari hamda ishlab 
chiqarishni tashkil qilishda tutgan o‘rni.
15.2. Korxonalarning bosh byudjeti, uning tarkibi va tuzilish tartibi.
15.3. Moslashuvchan va statik byudjet. Javobgarlik markazlari va 
xarajatlarning kelib chiqish joylarini nazorat qilish. 
 
15.1. Byudjetlashtirish va uning texnologiya jarayonlari hamda ishlab 
chiqarishni tashkil qilishda tutgan o‘rni. 
«Byudjet» atamasi keng ma’noda, davlat miqyosida iqtisodiy siyosatni ishlab 
chiqish, yalpi ichki mahsulotning qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash na-
tijasida hukumat ixtiyorida markazlashgan pul fondlarining, korxonalar ixtiyorida 
esa markazlashmagan pul fondlarining shakllanishi va ulardan oqilona 
foydalanishni anglatadi.
52
Tor ma’noda esa, «byudjetlashtirish» atamasi hali bizning iqtisodiy 
adabiyotlarda atroflicha yoritilmagan, chunki korxonaning doimiy asosga 
qo‘yilgan kompleks rejalashtirish, nazorat va xo‘jalik faoliyati tahlili tizimi shu 
paytgacha faqatgina biznes-rejalashtirish bilan cheklangan edi. 
Taraqqiy etgan mamlakatlar boshqaruv hisobida rejalashtirish jarayonini 
ta’riflash uchun «byudjetlashtirish» atamasidan keng foydalaniladi.
Byudjetlashtirish korxonaning ma’lum davrga mo‘ljallangan moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini rejalashtirish hisoblanadi.
Byudjetlashtirishning afzalligi korxona moddiy, mehnat va moliyaviy 
resurslarini uzoq, qisqa va o‘rta muddatli rejalashtirish, raqobatchilarning xatti-
harakati, ishlab chiqarilgan mahsulotlarga bo‘lgan bozor talablarini o‘rganishda 
52
Xasanоv B.A., XashimоvA.A. Bоshqaruv hisоbi/Darslik –T.: YAngi nashr, 2012. - 168bеt. 

---

365 
o‘z ifodasini topadi. Byudjetlashtirishda asosiy e’tibor mahsulot, ish va xizmatlarni 
sotishdan olinadigan daromad (foyda) hajmini taxminlashga qaratiladi. 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘z faoliyatlarini tashkil etishda turli xil 
texnologik jarayonlardan foydalanadi. Ushbu jarayonlarning har birida 
byudjetlashtirishning amalga oshirilishi quyidagi vazifalarni bajarishni taqozo 
etadi hamda uni amalga oshirishda quyidagilarni nazarda tutadi: 
-korxonaning maqsadlariga erishishini ta’minlovchi xo‘jalik muomalalarini 
rejalashtirish; 
-barcha darajadagi rahbarlarni o‘zlari javobgar markazlar bo‘yicha o‘z 
maqsadiga erishishlarida rag‘batlantirish; 
-turli xil bo‘linmalar faoliyatini muvofiqlashtirish. Bunda bo‘linmalar 
xodimlarining manfaatlari e’tiborga olinadi; 
-korxona joriy faoliyatini nazorat qilish, belgilangan tartib-qoidalarga amal 
qilinishini ta’minlash; 
-javobgarlik markazlari va ular menejerlari oldiga qo‘yilgan rejalarning 
bajarilishini baholashda asos vazifasini o‘tash; 
-menejerlar malakasini oshirishda ko‘maklashish.