Qoshanov A’bdikerim

Sorawlar ha’m tapsirmalar 
1. B.e.sh. IV-l-a’sirleri aralig’i’nda a’yyemgi Xorezmnin’ 
rawajlani’w 
da’rejesin ayti’p berin’. 
2. Qoyqi’ri’lg’an qala ha’m wondag’i’ xram ha’m astronomiyali’q woray 
haqqinda ne bilesiz? 
3. 
Qaraqalpaqstan jerindegi a’yyemgi sahra xali’qlari’ni’n’ turmi’si’n 
a’yyemgi Xorezm xali’qlari’ ha’m Worta Aziya xali’qlari’ni’n’ turmi’si’ 
menen sali’sti’ri’p ko’rsetin’.4. 
5. Qaraqalpaqstandag’i’ qul iyelewshilik da’wirinin’ ma’deniyati’ Worta 
Aziya xali’qlari’ni’n’ sol da’wirdegi ma’deniyati’ menen uqsasli’qlarg’a 
iyeme? Uqsasliqlari’n atap ko’rsetin’. 
6. Qaraqalpaqstandag’i’ qul iyelewshilik da’wirinin’ yesteliklerin kartadan 
ko’rsetin’. 

---

79 
JUWMAQ 
 
Tariyxshi’ ali’mlardi’n’ ha’zirgi ku’ngi juwmaqlang’an pikirleri boyi’nsha 
Qaraqalpaqstan aymag’I’nda bunnan 100-160 mi’n’ ji’llar buri’n, a’yyemgi tas 
da’wirinde a’yyemgi adamlar jasag’an. Wolardi’n’ qoli’ menen islengen tas 
qurallar tabi’li’p ati’r. 
Qaraqalpaqstan jerinde adamzattin’ yen’ yertedegi babalari’ bolg’an zinjantrop, 
pitekantrop, sinantrop, neandertal adamlari’ni’n’ bolg’anli’g’i’n tasti’yi’qlawshi’ 
materiallar joq. Biraq alg’ashqi’ tas da’wirinin’ (paleolittin’), Worta tas da’wirinin’ 
(mezolittin’), jan’a tas da’wirinin’ (neolittin’) materiallari’ ko’plep gezlesedi. 
Kelteminar ma’deniyati’ Worayli’q Aziya tariyxi’nda u’lken a’hmiyetke iye. 
Qaraqalpaqstandag’i’ eneolit ha’m jez dawirleri bul u’lkede sol da’wirlerge ta’n 
u’lken 
ma’deniyatti’n’ bolg’anli’g’i’n 
ko’rsetedi. 
Bul 
u’lkenin’ 
xaliqlari’ sol zamanlarda-aq sharwashi’li’q ha’m diyqanshi’li’q penen 
shug’i’llang’an. Wolar suwg’ari’p yegin yegiwdin’ si’rlari’n men’gergen ha’m 
kanallar qazg’an. 
Qaraqalpaqstandag’i’ a’yyemgi Tazabag’jap ha’m A’mirabad ma’deniyatlari’ 
sol dawirdin’ ju’da’ bahali’ yestelikleri. Wolardan tabi’lg’an wolja-buyi’mlardag’i’ 
belgiler, gu’lal i’di’slardag’i’ nag’i’slar qaraqalpaqlardi’n’ ha’zirgi ku’ngi sali’p 
ju’rgen nag’i’slari’na uqsas boli’p keledi. Sonli’qtan bul xali’qlardi’ 
qaraqalpaqlardi’n’ ata-babalari’ 
dep ilim tasti’yi’qlamaqta. 
Wolardi’n’ 
wo’z da’wirine i’layi’q diniy isenimleri ha’m ko’rkem wo’neri bolg’an. 
Qaraqalpaqstani’n’ a’yyemgi Tazabag’jap ha’m A’mirabad jerinin’ xali’qlari’ 
sol da’wirge say ma’deniyat do’rete alg’an. 
Jeke menshikliktin’ ha’m klasli’q ja’miyettin’ kelip shi’g’i’wi’ menen 
alg’ashqi’ ja’miyet du’zimi i’di’radi’. Adamlar yendi temirden paydalani’wdi’ 
u’yrendi. Temir qurallardi’n’ qollani’li’wi’ xojali’qti’n’ rawajlani’wi’n tezletti. Bul 
da’wirdegi Qaraqalpaqstan jerin ma’kan yetken xali’qlar haqqi’nda azda bolsa 
jazba derekler de ushi’rasadi’. Bul mag’li’wmatlar Qaraqalpaqstanni’n’ ha’zirgi 
tu’slik rayonlari’nda a’yyemgi Xorezm ma'mleketi bolg’anli’g’i’n da’liylleydi. 
Qoyqi’ri’lg'an qala, Topi’raqqala yestelikleri pu’tkil jer ju’zlik a'hmiyetke iye 
boli’p, wol qalalardi’n’ diywallari’ndrag'i’ nag'i’slar ha’m gerbishlerdegi tan’balar 
qaraqalpaqlardi’n’ ha’zirgi nag’i’slari’na ha’m tan’balari’na sa’ykes keledi. 
Demek, bul qalalarda ha’m wolardi’n’ a’tirapi’nda qaraqalpaqlardi’n’ ata-babalari’ 
jasag’anlig’i’nan 
derek 
beredi. 
Ali’mlar 
Topi’raqqalani’ 
sali’wg’a 
qaraqalpaqlardi’n’ ata-babalari’ da qatnasqan dep tasti’yi’qlap woti’r. Demek, 
Topi’raqqala a’yyemgi Xorezm ma’mleketi xali’qlari’ni’n’, soni’n’ ishinde 
qaraqalpaq xalqi’ni’n’ ata-babalari’ni’n’ qalasi’ bolg’an. Xorezmliler massagetler 
menen bir awqamda boli’p, bir ma’mleketlik birlespe qurami’nda jasag’an. 
Qaraqalpaqlardi’n’ ruw qa’wimlerinin’ ishinde qan’li’lar bar. Ali’mlar usi’ 
qan’li’lardi’ a’yyemgi Qan’li’ (Kangyuy) ma’mleketinin’ qaldi’g’i’ dep 
tasti’yi’qlap woti’r. Qushan ma’mleketi da’wirinen qalg’an belgiler ko’binshe 
adam atlari’nda (Qoshan) gezlesedi.
Belgili ali’m S.P.Tolstov a’yyemgi Xorezm ma’mleketi qul iyelewshilik 
ma’mleket bolg’an dep tasti’yi’qlag’an. Biraq, Worta Aziyada a’yyemgi Gretsiya 

---

80 
ha’m Rim ma’mleketlerindegi qul iyelewshilik ma’mleketlerinin’ da’rejesindegi 
qul iyelewshilik du’zim bolmag’an. Solay bolsa da qul iyelewshilik du’zim 
bolg’anli’g’i’ ani’q. Al, woni’n’ qaysi’ da’rejede bolg’anli’g’i’ yele de ani’qlawdi’ 
talap yetedi. 
A’yyemgi Xorezm ma’mleketinin’ sotsialli’q-ekonomikali’q rawajlani’wi’ni’n’ 
tiykari’n yerkin-ja’ma’atler qurag’an. Wolar tiykari’nan jer iyesi xojali’g’i’ni’n’ 
do’gereginde quri’lg'an. Soni’n’ ushi’n wol ma’mleketti patriarxal qulshi’li’q 
si’pati’nda boldi’ degen pikir ayti’lmaqta. Pu’tkil Worta Aziyani’n’ a’yyemgi 
du’nyasi’na usi’nday baha berilmekte. 
Qaraqalpaqstan tariyxi’nda a’yyemgi Qushan-Afrig’iy da’wiri qul iyelewshilik 
du'ziminin’ i’di’raw ha’m feodalliq qatnasi’qlari’ni’n’ ju’zege keliw da’wiri boldi’. 
Pu’tkil Worta Aziyadag’i’ si’yaqli’ Qaraqalpaqstanda da qul iyelewshilik 
du’ziminen feodalli’q qatnasi’qlarg’a wo’tiw a’stelik penen, ti’ni’shli’q 
jag’dayi’nda boli’p wo’tken. Sonli’qtan Wo’zbekstan tariyxi’nda da, soni’n’ 
menen qatar Qaraqalpaqstan tariyxi’nda da usi’ yeki ja'miyetlik du’zim arasi’n 
ayi’ri’p turg'an shegara joq. Biraq, ilimde sha’rtli tu’rde V a'sirden baslap 
feodalli’q qatnasi’qlar baslanadi’ dep qabi’l ali’ng'an.