Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ «AZƏrbaycan hava yollari» qsc mġLLĠ avġASĠya akademġyasi

əsas halı 
adlanır və daha dayanıqlıdır. Elektron 
nüvəyə ən yaxın örtükdən ən uzaq örtüyə keçdikdə əlavə enerji 
udur, əksinə olduqda isə, yəni ən uzaq örtükdən ən yaxın 
örtüyə keçdikdə enerji şüalandırır (

-kvant). Elektronu nüvədən 
uzaq örtüyə keçmiş atoma 
həyəcanlanmış atom
deyilir. 
Həyəcanlanmış atom dayanıqlı deyil və onun yaşama müddəti 
10
-8
san-dir.
Ən sadə atom olan hidrogen atomunun nüvəsi proton 
adlanan bir elementar zərrəcikdən ibarətdir. Qalan bütün ele-
mentlərin nüvələri iki növ elementar zərrəcikdən-proton və 
neytrondan ibarətdir. Bu zərrəciklərə nuklonlar deyilir. Protonu 
simvolik olaraq, 
1
1
P
kimi göstərirlər. Neytron dayanıqsız 
zərrə-cikdir. O, protona, elektrona və antineytrinaya parçalanır.
Protonun yükü +e olub, mütləq qiymətcə elektronun yükünə 
bərabərdir, yəni m
p
=938,3 MeV-dur. Müqayisə üçün qeyd edək 
ki, elektronun kütləsi m
e
=0,511MeV-ə uyğundur.
Neytron 1932-ci ildə ingilis fiziki D. Çedvik tərəfindən 
kəşf olunmuşdur. Neytronun elektrik yükü sıfra bərabərdir, 
kütləsi isə m
n
=1,00866 a.k.v. və ya m
n
=939,6MeV-dir. 

---

13 
Beləliklə, neytronun kütləsi protonun kütləsindən 1,3MeV 
çoxdur. Neytronun spini ½-ə bərabərdir. Neytronun elektrik 
yükünün olmamasına baxmayaraq, onun məxsusi maqnit 
momenti vardır: 
H
n


91
,
1


(1.6) 
Mənfi işarəsi onu göstərir ki, məxsusi mexaniki və 
maqnit momentləri əks istiqamətdə yönəlmişdir. 
Sərbəst halda neytron radioaktivdir. Neytron öz-özünə 
parçalanaraq protona çevrilir: 
v
e
P
n
~
0
1
1
1
1
0




(1.7) 
burada 
v
~
-antineytrino olub, kütləsi sıfra bərabərdir. 
Atom nüvəsinin əsas xarakteristikalarından biri yük 
ədədidir Z. Yük ədədi nüvədə olan protonların sayını göstərir 
və nüvənin yükü +Ze bərabərdir. Z kəmiyyəti kimyəvi 
elementin Mendeleyev cədvəlindəki sıra nömrəsinə bərabərdir. 
Buna görə də Z nüvənin atom nömrəsi adlanır. 
Nüvədəki nuklonların sayı A hərfi ilə işarə olunur və 
nüvənin kütlə ədədi adlanır. Nüvədəki neytronların sayı N=A-Z 
bərabərdir. 
Nüvəni qeyd etmək üçün 
A
Z
X
simvolundan istifadə 
olunur. 
Yük ədədləri eyni, kütlə ədədləri müxtəlif olan nüvələrə 
izotoplar deyilir. Kimyəvi elementlərin əksəriyyətinin bir neçə 
stabil izotopu vardır: 
1
1
18
8
17
8
16
8
,
0
,
0
,
0
H
- adi hidrogen və ya 
pro-tium (Z=1, N=2), 
3
1
H
-tritium (Z=1, N=2). 
Nüvələri zaman keçdikсə parçalanan izotoplar radioaktiv 
izotoplar və ya radionuklidlər adlanır. Elementlərin 

və ya 

parçalanması zamanı alınan yeni nüvələr həyəcanlanmış halda 
olur və həyəcanlanmış nüvələr əsas hala keçdikdə qamma 
kvantlar şüalanır. 
Kütlə ədədi eyni olan nüvələr izobarlar adlanır. Məsələn, 
40
18
Ar
və 
40
20
Ca
. 

---

14 
Müxtəlif kiimyəvi elementlərə məxsus olub, lakin
neytronlarının sayı eyni olan atomlara izotonlar deyilir. 
Məsələn, 
2
He
5
,
3
Li
6
,
4
Be
7
,
5
B
8
elementlərinin nüvələrindəki 
neytronların sayı 3 ədəddir. 
Yük və kütlə ədədləri eyni, yarımparçalanma periodu 
müxtəlif olan nüvələr izomerlər adlanır. Məsələn, 
80
35
Br
nüvə-
sinin iki izomeri vardır. Onlardan birinin yarımparçalanma pe-
riodu 18 dəqiqə, o birininki - 4,4 saatdır. 
Hal-hazırda 1500-ə qədər nüvə məlumdur. Bu nüvələr ya 
Z, ya A, ya da hər ikisi ilə fərqlənirlər. Bu nüvələrin təxminən 
1/5 hissəsi dayanıqlı, qalanları radioaktivdir. Nüvələrin 
əksəriyyəti süni yolla nüvə reaksiyalarının köməyi ilə 
alınmışdır. 
Təbiətdə atom nömrəsi Z=1-dən Z=92 qədər olan ele-
mentlərə (texnesium-Z=43 və prometium-Z=61-dən başqa) rast 
gəlmək olur. Plutonium (Z=94) süni yolla alındıqdan sonra çox 
az miqdarda təbiətdə aşkar olunmuşdur. Qalan transuran 
elementlər (Z=93-dən Z=107 qədər) müxtəlif nüvə reaksiyaları 
zamanı süni yolla alınmışdır. 
Radioaktiv maddələrin temperaturu həmişə onu əhatə 
edən mühitin temperaturundan yüksək olur. Bu, radioaktiv 
prosesin arası kəsilmədən enerji ayrılması ilə getdiyini göstərir. 
Deməli, radioaktivlik atom nüvəsinin təbii olaraq parçalanma
prosesidir. Radioaktivlik iki cür olur: 1) təbii radioaktivlik, 2) 
süni radioaktivlik. 
Radioaktiv proseslər aşağıdakılardır: 
1)

-parçalanma; 
2)

- parçalanma; 
3)
nüvələrin 

-şüalanması; 
4)
ağır nüvələrin öz-özünə bölünməsi; 
5)
proton radioaktivliyi.
Radioaktivliyin iki qanunu vardır: 1) radioaktiv 
parçalanma qanunu;
2) radioaktiv çevrilmə qanunu. 

---

15