Maxmudov n. M., Hakimov h. A. Makroiqtisodiy tahlil

5.4. Modellashtirish ob’ektlari turlari 
Har qanday ob’ektni o‘rganish tizimli yondashuvni talab qiladi, uning 
mohiyati ob’ektni butun, ya’ni ko‘rib chiqilayotgan ob’ektga nisbatan 
o‘lchami katta bo‘lgan boshqa ob’ektning bir qismi deb qarashdan iborat. 
Bu yondashuvning zaruriyati har qanday ob’ekt holati va rivojlanishiga 
bu ob’ekt faoliyat olib borayotgan muhit ta’sir etishi bilan bog‘liq. 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim bir butun sifatida qaraladi. Ijtimoiy tizim – 
bu, hayotni ta’minlash unsurlarining ijtimoiy qatlamlar hamda ijtimoiy 
qatlam ichidagi inson guruhlari orasida taqsimlanish xarakteridan kelib 
chiqqan mamlakat fuqarolari orasidagi ijtimoiy munosabatlar majmuidir. 
Adabiyotlarda «jamiyat» atamasi mamlakatning sinonimi sifatida 
ishlatiladi. «Mamlakat» tushunchasi ishlatilganda barcha insoniy 
munosabatlar – siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy 
munosabatlarning to‘plami tushuniladi; lekin «jamiyat», «jamoa» 
atamasida asosan ijtimoiy tomonlar nazarda tutiladi. «Jamiyatni tashkil 
qiluvchi unsurlar – bu, insonlar, uning ijtimoiy aloqalari, harakati va 
o‘zaro munosabati, ijtimoiy institutlar va tashkilotlar, guruhlar, me’yorlar 
va qadriyatlardir», deb ta’kidlanadi. 
Demak, jamiyat – bu, mamlakatning tizim osti, ya’ni u ijtimoiy tizim 
ostiga moddiy ishlab chiqarish sohasiga kirmaydigan tarmoqlarning 
majmui: ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at kiradi.
Iqtisodiy tizim – jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish 
darajasiga to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish munosabatlarining tizimidir. 
Shuning uchun «feodalizm iqtisodiyoti», «kapitalizm iqtisodiyoti», 
«industrial yoki kapitalistik iqtisodiyot», «postindusrial yoki axborot 
iqtisodiyoti» tushunchalari farqlanadi. 
Iqtisodiy tizim atamasi tor ma’noda mamlakat iqtisodiyoti xo‘jalik 
hayotining tuzilmasini, tashkil etishilishini va holatini, ya’ni xo‘jalik 
yuritish tizimini bildiradi. 
Agar ijtimoiy tizim insonning ma’naviy ehtiyojini qondirishga, millat 
sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan bo‘lsa, iqtisodiy tizim - hayotiy 
ne’matlarni yaratish yo‘li bilan insonlarning moddiy ehtiyojlarini 
qondirishga qaratilgan. Shuning uchun iqtisodiy tizim oldida quyidagi 
fundamental masalalar turadi: 

jamiyatning moddiy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish uchun qancha 
tovar ishlab chiqarish va pullik xizmatlar ko‘rsatish kerak ? 

eng yuqori samaradorlikka erishish uchun bu tovarlar va 
xizmatlarni qaysi resurslardan va qanday texnologiyada ishlab chiqarish 
kerak? 

---

39 

ishlab chiqarilgan tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar kim uchun 
mo‘ljallangan? 
Davlat ijtimoiy siyosatining asosiy maqsadi hayotning yuqori 
«sifati»ni ta’minlash, ham butun jamiyat (mamlakatning barcha 
fuqarolari) uchun, ham uning ayrim qatlamlari, jumladan, ijtimoiy 
himoyaga ob’ektiv sabablarga ko‘ra muhtoj fuqarolarning hayotiy 
sharoitlarini yaxshilashdir. 
Demak, moddiy ishlab chiqarishni modellashtirib, rejalashtirib va 
nihoyat boshqarib ijtimoiy masalalarni yechish kerak, aks holda ijtimoiy 
tanglik nafaqat iqtisodiyotning, balki butun jamiyatning, mamlakatning - 
«organizmi»ni buzadi. 
Shunday qilib, iqtisodiy tizimni alohida emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimni, mamlakatning ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalarini birgalikda 
ko‘rib chiqish kerak. 
Yuqoridagilarni hisobga olib, ijtimoiy-iqtisodiy tizimni, ijtimoiy-
iqtisodiy tizimda o‘zgarib, natijada ham jamiyat, ham alohida qatlamlar, 
aholi guruhlari va har bir insonning hayotini ta’minlaydigan moddiy, 
ijtimoiy va ma’naviy ne’matlar paydo bo‘ladigan katta tizim sifatida 
tasavvur etish mumkin. 
Tizimli yondashuv asosida ijtimoiy-iqtisodiy tizimga kirishda 
ijtimoiy-iqtisodiy tizim faoliyat olib borishi va rivojlanishiga ta’sir 
etuvchi bir nechta unsurlarni ajratish mumkin: 
-
jahon tizimi, uning holati, rivojlanish istiqbollari, mamlakatning 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga ta’sir etuvchi asosiy tavsiflari; 
-
tabiiy resurslar va hayvonot dunyosining mavjudligi va sifati; 
-
insonlarning ma’lumot darajasi va sog‘lig‘i (insoniy salohiyat); 
-
ilmiy-texnik salohiyat (sun’iy tabiat); 
-
insonlar yashaydigan muhitning, atrof-muhitning holati; 
-
ichki va tashqi siyosiy tartiboti; 
-
mamlakatda hukmron ahloqning darajasi; 
-
diniy omil va boshqalar.