P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

13.2. Tozalanmagan, kompleks ferment preparatlarining olinishi
. 
Tozalanmagan ferment preparati - mikroorganizm kulturasini mo‘’tadil 
sharoitda namligi 8-12% ga olib kelingan va butun ozuqa muhiti qoldiqlari bilan 
birgalikdagi massasidir. 
Tozalanmagan ferment preparati kulturani qattiq yoki suyuq ozuqa muhitida 
o‘stirish yo‘li bilan olinishi mumkin. Suyuq muhitda o‘sgan kultura quritishdan 
oldin biomassasi va ozuqa muhiti qoldiqlaridan qisman tozalangan yoki 
shundayligicha quritilgan bo‘ladi. 
Qattiq ozuqa muhitida o‘stirilgan mikroorganizm kulturasi odatda 35 dan 58 
% gacha namlikka ega bo‘ladi. Bunday mahsulot chidamsiz bo‘lganligi sababli uni 
tezda ishlab chiqarishga joriy qilish yoki namlik darajasi 10-12% gacha quritib 
olish kerak. Quritish jarayonidan oldin, o‘stirish xonasidan olingan mikroorganizm 
maydalanadi va keyin quritiladi 
Mikroorganizm 
kulturalarini quritish 
uchun tasmali, tonnelli, shaxtali, 
barabanli, javonli (shkafli) va tebranuvchan quritgichlardan foydalanish mumkin. 
Ishlab chiqarishda, yuqorida qayd qilinganlariga nisbatan ko‘proq to‘g‘ri 
yo‘naltirilgan baraban tipidagi quritgichlar ishlatiladi. Bunda xo‘l kultura issiqlik 
beruvchi qurilma bilan birgalikda 80-85
o
S da quritgichga tushadi. Bunday yuqori 
haroratda quritiluvchi xo‘l mikroorganizmlarning mayda bo‘laklaridagi namni 
bug‘lanishi hisobiga qattiq qizib ketish holati kuzatilmaydi va undagi 
fermentlarning 
faolligi 
deyarli 
to‘liq 
saqlanadi. 
Ko‘pchilik 
barabanli 
quritgichlarning ichki tomonida parraksimon kurakchalar mavjud bo‘lib, bara6an 
6-8 min
-1
tezlikda aylanishi hisobiga quritilayotgan materialni bir tekisda 
tarqalishini va quritilishini ta’minlaydi. Shuning uchun bunday tipdagi quritgichda 
quritilgan mahsulot butun massasi bo‘ylab bir xil namlikka ega bo‘ladi. Ushbu 
quritgichda mikroorganizm bo‘lakchalari 3-7 min. davomida quritiladi, 
berilayotgan issiqlik tezligi 2-3 m/s, 80-85
0
S haroratda hamda chiqishda esa 60-
65
o
S bo‘ladi va quritilayotgan material harorati 40
0
S ga teng bo‘ladi. Quritish 
jarayonida atigi 3-10% gacha ferment faolligi yo‘qotilishi mumkin. 

---

 177 
Mikroorganizmlarni quritishda ishlatiladigan quritgichlarning yana bir turi – 
germetik berk bo‘lgan lentali bug‘ konveyerli quritgichdir. Bunday qurilmalarda 
fermentning faolligi ko‘p yo‘qotiladi, lekin ular ixcham va yuqori samaradorlikka 
ega. 
Qattiq ozuqa muhitida o‘stirilgan mikroorganizmlarni quritish uchun har xil 
konstruksiyali quritgichlardan foydalanish mumkin, qaysiki mahsulotning faolligi 
pasayishini minimumgacha tushirishni, uning quritgichda 5-8 min. davomida 
bo‘lishi va chiqishida 40-42
o
S dan pastda bo‘lishini ta’minlaydi. 
Tayyor quruq mikroorganizmlar maxsus qoplash mashinalarida 25-40 kg 
qilib qoplanadi va tayyor mahsulotlar omboriga yuboriladi. 
Ko‘pchilik produtsentlar sintez qilgan fermentlarning asosiy qismini suyuq 
ozuqa muhitiga chiqaradilar va to‘playdilar. Toza ferment preparatlarini 
produtsentning biomassasi bilan birgalikda filtrlarda, sentrifugalarda yoki 
separatorlarda ajratiladi. 
Mikrobiologiya sanoatida asosan tashqi tomoni bilan filtrlovchi yacheykali-
barabanli to‘xtovsiz ishlovchi vakuum filtrlar ishlatiladi. Bu filtrlar yuqori darajada 
mexanizatsiyalashtirilgan bo‘lib, har xil suspenziyalarni bir xil tezlikda filtrlash 
imkonini beradi. Barabanning sirti to‘rsimon bo‘lib, bo‘z yoki filtrlovchi sun’iy 
gazlama bilan o‘ralgan va u filtrlanuvchi suyuqlikka cho‘ktirilgan bo‘ladi. 
Filtrlovchi sirtda to‘plangan har xil erimagan komponent va biomassa maxsus 
pichoq yordamida tozalanadi. 
Baraban filtrlar biomassani ajratish uchun juda qulay, lekin ular past 
samaradorligi, qo‘polligi va aseptika sharoitlarini ta’minlay olmasligi bilan ajralib 
turadi. 
Ferment sanoatida ko‘pincha ramali filtr-press ham ishlatiladi. Mahsulot 
qo‘l ishiga asoslangan holda olinadi. Ramali filtr-presslarniig filtrlovchi hajmi 
kichik bo‘lganligi sababli barabanli vakuum-filtrga nisbatan ham kam 
samaradordir. Ramali filtrda filtrlash jarayoni 0,6-0,4 Mpa bosim ostida olib 
boriladi. Odatda filtratning birinchi qismi tiniq bo‘lmaydi va u qayta filtrlanadi. 
Filtr-pressning kamchiliklari gorizontal kamerali tipdagi FPAKM da 
birmuncha bartaraf etilgan. U ustma-ust joylashgan filtrlovchi plitalar va filtrlovchi 
gazlamadan iborat. Ushbu uskunaning ishi avtomatlashtirilgan va ish yuzasi 2,5 
dan 50 m
2
hajmga ega. Nisbiy samaradorligi boshqalariga nisbatan b-8 marta 
yuqori va ferment faolligi 4-5% atrofida yo‘qotiladi. Ularni ishlab chiqarishga joriy 
qilish juda istiqbolli va bakteriyalar kultural suyuqligini filtrlashda juda qo‘l keladi. 
Ferment sanoatida 8SM tipidagi separatorlar ham keng qo‘llaniladi. Ular 
ichiga baraban o‘rnatilgan idish ko‘rinishida bo‘ladi. Barabanlarning ichida 
silindrik to‘siqlar o‘rnatilgan bo‘lib, yuqori tezlikdagi markazdan qochma kuch 
hisobiga uning tagida cho‘kma holida biomassa va boshqa komponentlar cho‘kadi. 
Separatorning samaradorligi yuqori bo‘lib, 2000-5000 l/s gacha yetadi. Ko‘proq 
ASE-3, ASI, ASE-B tipidagi separatorlar hamda “Alfa-Laval” (Shvetsiya) 
firmasining soploli separatorlaridan foydalaniladi.
Biomassani filtrlash samarasi ishlatilayotgan uskuna tipiga, ozuqa muhit 
tarkibiga, ajratilayotgan bo‘lakchalarni katta-kichikligiga, erimagan fraksiyalar 
miqdoriga, filtrlovchi materialning fizik-kimyoviy xususiyatlariga, harorat rejimiga 

---

 178 
va boshqa omillarga uzviy bog‘liqdir. Filtrlash jarayonini yaxshilash maqsadida 
kultural muhit kimyoviy qayta ishlanadi, ya’ni ishqoriyligi rN 8-8,5 ga keltirib 
0,1%li SaCl
2
eritmasi va har xil kizelgurlar (diatomit, radiolit, mikrozil, klargel va 
x.k.) qo‘shiladi. Bu to‘ldiruvchilar, filtrlash samarasini oshiradi, lekin ba’zi 
ferment faolligiga salbiy ta’sir qiladi. Olingan biomassa (bioshrot) sterilizatsiya 
qilinadi va quritilib chorva mollariga yem sifatida ishlatiladi. Kultural suyuqlik 
filtrati esa toza ferment preparati olish uchun qayta ishlashga yuboriladi. 
Qattiq ozuqa muhitida o‘stirilgan mikroorganizmlardan fermentlarni 
ekstraksiya qilish.
 
Barcha fermentlar asosan suvda eruvchandir. Shuning uchun 
eng yaxshi ekstragent bo‘lib suv hisoblanadi. Mikroorganizmlardan fermentlarni 
ajratib olish uchun, ular mayda qilinib hujayra devorlari mexanik yoki avtomatik 
holatda buzilib, ekstraksiya jarayoniga jalb etiladi. Bu usulda ham xo‘l holatdagi, 
ham quruq holdagi mikroorganizmdan ferment eritmasini olish mumkin. 
Biomassadan ferment ekstraksiyasini to‘liq amalga oshirish uchun harorat, rN, 
jarayonning davomiyligi, ekstraksiya uskunasining konstruktiv xususiyatlari, 
ajratilayotgan fermentning tabiati va boshqa bir qancha omillarni ta’siri batafsil 
o‘rganib chiqiladi. Bu omillar har bir produtsent misolida alohida tadqiqotlar 
yordamida aniqlanadi va tavsiya etiladi. Masalan, harorat ekstraksiya jarayoniga 
katta ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni juda ko‘p fermentlar termolabil bo‘lib, hattoki 35-40
o
S 
da inaktivatsiyaga uchraydi. Shuning uchun zavod sharoitida iloji boricha suvning 
harorati 22-25
o
S da ushlab turiladi va har xil begona mikroflora o‘smasligi uchun
antiseptiklardan (formalin, benzol, toluol, xloroform va x.k.dan) foydalaniladi. 
Ko‘pchilik holatlarda fermentlarni rN 5-7 ko‘rsatkichida to‘liq ajratib olish 
mumkin. 
Bioshrotdan ajratib olinadigan fermentlarni isrofgarchiligini kamaytirish 
maqsadida va quyuqlashtirilgan ferment ekstraktlarini olish uchun, maxsus 
ekstraksiya uskunalaridan foydalanish tavsiya etilgan bo‘lsada, bunday qurilmada
ekstraksiya qilinayotgan mikroorganizm fermenti nisbatan ko‘proq faolligini 
yo‘qotishi, hamda bu usul ko‘proq qo‘l ishiga asoslanganligi uchun hozirgi vaqtda 
undan kamroq foydalanilmoqda. 
Vakuum-bug‘lantirish uskunalarida ferment eritmalarini quyuqlashtirish.
 
Qattiq va suyuq ozuqa muhitlarida o‘stirilgan mikroorganizmlarning ekstraktlari 
saqlash uchun chidamsizdir. Bu esa, tayyor texnik preparat formalarini (P2x va 
G2x) olishni va ularni tezda quyuqlashtirishni talab qiladi. Quruq texnik yoki toza 
ferment ppepapatlarini olishda vakuum-bug‘lantirish usulidan foydalanish ham 
ferment ishlab chiqarish texnologiyasining bir bosqich hisoblanadi. 
Odatda fermentlar bug‘lantirish haroratiga juda ta’sirchan bo‘ladi. Shuning 
uchun quyuqlashtirishning asosiy sharti, past haroratda qaynatish va jarayonni 
qisqa muddatda olib borish bilan birga, bug‘lantirilayotgan suyuqlikni qizib 
ketishini va fermentlarni inaktivatsiyaga uchrashini oldini olishdir. Agarda 
quyuqlashtirilayotgan eritma qanchalik toza bo‘lsa, shunchalik kam miqdorda har 
xil moddalarni kam tutadi va undagi ferment yuqori haroratga juda ham ta’sirchan 
bo‘ladi. Qattiq ozuqa muhitida o‘stirilgan organizm ekstraktida juda ko‘p 
miqdorda himoyalovchi birikmalar bo‘ladi va ular quyuqlashtirish jarayonida 
ferment inaktivatsiyasini oldini oladi, lekin kultural suyuqlikni quyuqlashtirishda

---

 179 
buning aksini kuzatish mumkin, ya’ni ferment ko‘p miqdorda faolligini yo‘qotadi. 
Quyuqlashtirish jarayonida ferment eritmalaridagi moddalarning miqdori va 
mineral tarkibi birmuncha o‘zgaradi, quruq modda hisobiga esa 11-20 %ga 
kamayadi va quyuqlashgan ekstraktning rN ko‘rsatkichi ham o‘zgaradi. 
Produtsentning turiga qarab ularning kultural suyuqliklari ham har xil kimyoviy 
tarkibga va fermentlar kompleksiga ega bo‘lganligi uchun, vakuum-
bug‘lantirishning harorat rejimlari tadqiqot yo‘li bilan aniqlanadi. 
Ferment faolligini quyuqlashtirish jarayonida yo‘qotilishi nafaqat uni olib 
borilish rejimiga, balki uskuna yoki qurilmaning konstruksiyasiga ham bog‘liqdir. 
Keyingi yillarda vakuum-bug‘lantirish uskunalari ancha takomillashtirilmoqda. 
Ushbu uskunalar trubka shaklida (gorizontal, vertikal va qiya) bo‘lib, jarayonni 
o‘tish muddatini 10 marotabaga yaqin qisqartirdi va fermentni faolligini 
yo‘qolishini bir muncha kamaytirdi. Bular jumlasiga “Alfa-Laval” (Shvetsiya), 
“Edinstvo” (Yugoslaviya), “Lyuva” (Shveysariya), “APV” (Fransiya) va b. bir 
qancha firmalarning uskunalarini kiritish mumkin va ularning samaradorligi 200 
dan 20000 l/s ni tashkil qilishini hamda fermentni faolligi atiga 10% atrofida 
yo‘qolishini ta’kidlab o‘tish zarur.